Свір — адна з тых парафій на паўночным захадзе Беларусі, дзе пасля вайны яшчэ дзейнічаў касцёл і нават быў свой святар. З прыходам савецкай улады жыццё вернікаў змянілася. Архівы захоўваюць гэты час фрагментарна — у законах, даведках, справаздачах і... даносах.
Людская памяць узнаўляе савецкі час па-іншаму — у подпісах «за вяртанне святыні», таемных хростах, малітве ў Вострай Браме і ахвярнасці вернікаў.
79-гадовая Часлава Лапата — адна з тых, хто памятае свірскі касцёл яшчэ да таго, як яго перарабілі ў завод станкабудаўніцтва. У 1970-я гэта быў філіял завода ў Смаргоні. Тады святыні рэдка стаялі без справы.
Кінатэатры, магазіны, клубы, склады, заводы і нават стайні — як толькі не здзекваліся з сакральных будынкаў у савецкія часы.
Часлава Фларыянаўна (або проста цёця Чэся, як яе найчасцей называюць) жыве ў Свіры з 1961-га, а з 1994-га ўваходзіць у касцёльны камітэт і вядзе ўсе афіцыйныя справы свірскай парафіі св. Мікалая, біскупа. Відаць, невыпадкова нарадзілася яна 6 снежны — акурат «на Мікалая».
У гутарцы з Catholic.by жанчына ўзгадвае сваю маладосць і дэтальна апісвае каталіцкае мінулае Свіршчыны.
«Касцёльны камітэт пасадзілі за хабар, а ксяндза пазбавілі дазволу на служэнне»
Сустрэліся мы перад святыняй, не дамаўляючыся загадзя. Часлава Фларыянаўна адчувае сябе крыху няёмка: кіроўца забраў яе літаральна з агарода, і жанчына не паспела пераапрануцца ў святочнае. А ёсць у старэйшых людзей такі добры звычай, пра які сёння ўжо многія забываюцца: у святыню, да Бога і «ў людзі» — у самым лепшым.
Мы пачынаем з абыходу прыкасцёльнай тэрыторыі і спыняемся каля вялізнага звону. Ён стаіць на зямлі побач з агароджай. Пакуль учытваемся ў літыя літары, Часлава Фларыянаўна прыгадвае:
«Раней званы віселі на вежы. А званілі ў свой час так гучна, што і ў Канстанцінаве (вёска за 10 км ад Свіра — заўв. рэд.) было чуваць. Званы скінулі, калі арганізоўваўся завод аптычнага станкабудаўніцтва: ім тады ўсё стала тут замінаць...»
Каму «ім», жанчына не ўдакладняе. Камуністам.
«У 1958 годзе я скончыла Свірскую школу, у 59-м быў ліквідаваны Свірскі раён. У 1959 ці 60-м памёр ксёндз пробашч Казімір Шылэйка, які працаваў тут падчас вайны. Не стала ксяндза — касцёл закрылі.
Пасля з Канстанцінава сюды прыязджаў такі ксёндз Люцыян Хмялёвец, гэта „мой“ ксёндз — ён мяне да Першай Камуніі рыхтаваў...» — адбудоўвае па памяці храналогію Часлава Фларыянаўна.
Яна ўспамінае, што святар прыязджаў толькі па нядзелях, а касцёльны камітэт хацеў, каб у святара была магчымасць працаваць тут пастаянна.
«Яны сабралі нейкія грошы і паехалі ў Міністэрства культуры ці некуды туды, дзе гэтыя пытанні рэлігіі вырашаліся, у Мінск. Начальніка не знайшлі. Узялі гэтыя грошы і разам з [пісьмовай] просьбай пакінуць у Свіры ксяндза Хмялёўца кінулі іх у паштовую скрыню начальніку. Там, калі даведаліся, ад каго і што, падалі ў міліцыю і іх усіх — камітэт — пасадзілі за хабар».
Ксяндза Хмялёўца пасля гэтых падзей улады пазбавілі права цэлебраваць св. Імшу, адабраўшы дазвол на служэнне. Праз некаторы час ён выехаў у Дзераўную на Стаўбцоўшчыне, дзе потым і памёр.
«З 1960-х свірскі касцёл стаў нічыйным. Я тады якраз пераехала сюды і ўладкавалася ў гарадское спажывецкае таварыства, якое размяшчалася акурат насупраць касцёла. Дык нашаму старшыні прапаноўвалі ўзяць касцёл і перарабіць пад паліўны склад. Але ён быў католікам, адмовіўся: „Узяць касцёл — будзе цэлая вайна“, — так адгаворваўся.
Так святыня і стаяла зачыненай яшчэ 10 гадоў, пакуль тут не адкрылі той завод. За гэты час дзеці з рагатак перабілі ў касцёле ўсе шыбы. Людзі ж ездзілі маліцца ў суседнія Канстанцінава і Шэметава».
«Крыжы са святыні скідвалі вяроўкамі, прывязанымі да машын»
Мы падыходзім да пагнутых металічных крыжоў непадалёк ад магіл двух даваенных свірскіх дэканаў, адзін з якіх калісьці кіраваў грунтоўнай перабудовай тутэйшай святыні. Крыжы, як і званы, былі скінутыя з касцёла ў савецкі час...
«Яны стаялі з абодвух бакоў святыні, — прыгадвае Часлава Фларыянаўна. — Калі завод быў уведзены ў эксплуатацыю, крыжы сталі замінаць.
Працуючы ў спажывецкім таварыстве, я сядзела ля вакна, якое выходзіла на касцёл, таму ўсё бачыла сваімі вачыма: мужыкі прыгналі машыну, моцную такую, закінулі вяроўкі на крыжы і скідалі іх, сцягваючы машынай. Пасля нават зацягнулі ў балота.
Ужо адтуль, з балота, у 90-я крыжы вярнуў ксёндз Войцех Леманскі, і цяпер яны тут...»
Жанчына прыгадвае, што з вяртаннем святыні ў 1990-м годзе, калі ў парафію прыехаў кс. Войцех, людзі вельмі актыўна ўключаліся ў працэс рамонту касцёла.
«Прыбіралі, ачышчалі і рамантавалі. Ксёндз у нядзелю аб’яўляў: „До роботы пшы косьцеле“ — у панядзелак прыходзіць такая вёска, у аўторак — іншая і г.д. І людзей было многа, і ўсе прыходзілі».
«У касцёле заставаліся падстаўкі пад станкі — мы выносілі гэтыя падстаўкі, — працягвае Часлава Фларыянаўна. — Сцены былі выкладзеныя пліткай — мы ўсё гэта адбівалі. Пасля фарбавалі. Праца ішла амаль сем гадоў. Калі ксёндз Войцех у 1997 годзе паехаў, у нас яшчэ не быў алтар гатовы, не было фігуры святога Шарбэля — гэта ўжо зроблена намаганнямі ксяндза Багуслава Маджэеўскага...
Ксёндз Войцех быў гаспадарлівы. Здаецца, ён нешта будаўнічае сканчваў. Ён усё хадзіў з пабітымі пальцамі. Гэта ад малатка: шмат забіваў цвікоў.
Мармуровая плітка, якую на касцёл перадаў завод, клалася пры ксяндзу Войцеху, драўляная падлога — таксама, як і лаўкі. Я і кажу: ён тут так папрацаваў! Але не было ніводнага алтара — толькі голыя сцены. Тут, дзе алтар, быў вялікі крыж. І такія палічкі былі паробленыя — там кветкі ставілі. Пасля, можа, у 2006-м, зрабілі два алтары. Трэці алтар дараблялі ўжо пазней. Яго форма паўтарае фасад касцёла.
Аднаўляў кс. Войцех і Засвіра. Там ніхто ўжо не думаў, што штосьці можна зрабіць з касцёлам. Усё развалена было. Адначасова будавалі і ў Страчы капліцу (там калгас бясплатна аддаў дом), і ў Дабраўлянах капліцу — гэта ўсё кс. Войцех рабіў. Вельмі яго тут людзі палюбілі за той час. І цяпер, як ён прыязджае, усе да яго туляцца».
Пра тых, хто скідваў крыжы, Часлава Фларыянаўна згадвае наступнае:
«З людзьмі, якія сцягвалі крыжы, пасля з усімі нешта дрэннае здаралася.
Быў начальнік цэха. Ён паехаў у Смаргонь купацца і, скокнуўшы з маста ў рэчку, зламаў шыйны пазванок. Ён быў свірскі, іншых я не ведаю, што з імі сталася, але чула, што з іх нікога жывога неўзабаве не засталося».
«Калі бацькі не прыходзяць у касцёл, не прыйдуць і дзеці»
Часлава Фларыянаўна расказвае, што на Імшу ў будні дзень сёння прыходзіць пяць-сем чалавек, «а раней было пад 30 вернікаў».
«Старыя паміраюць, а моладзь ужо „адпужаная“ ад касцёла.
Калі бацькі не прыходзяць, то і дзеці не прыйдуць. Раней дзяцей прыходзіла вельмі і вельмі шмат: гэтыя вось лаўкі наперадзе ўсе былі запоўненыя дзецьмі...
Я ў дзяцінстве жыла ў Канстанцінаве і памятаю, як у нас пры касцёле ладзіліся канцэрты, п’есы ставілі, песні спявалі — уся моладзь была звязаная з касцёлам. Не пайсці на Імшу — гэта было немагчыма. У ксяндза Люцыяна быў брат, які загінуў на фронце, пакінуўшы ўдавой жонку з двума хлопчыкамі. Ксёндз забраў іх усіх да сябе ў Канстанцінава. Дык тая пані Ядвіга, удава, на арганах іграла на Імшы, была арганізатарам моладзі. Там такі хор быў у касцёле!
У 1948–49, калі мне было 8–9 гадоў, я рыхтавалася да Першай Камуніі якраз у пані Ядвігі. Гэта быў апошні год, калі падрыхтоўка яшчэ вялася ў касцёле. Налета яе забаранілі праводзіць у святыні — тады ўжо мамы недзе дома рыхтавалі...
Вельмі добра памятаю ксяндза Люцыяна, бо ён быў звязаны з нашай сям’ёй.
Майго бацьку забілі, калі ён вёз партызанаў. Тату было 42, мне на той час — два з паловай.
Ксёндз Люцыян апекаваўся нашай сям’ёй, даваў нам свайго каня, калі трэба было штосьці ўзараць ці прывезці.
Ксёндз нарадзіўся ў Мінску, але пасля бацькі пераехалі ў Польшчу (гэта я перачытвала нядаўна старыя нумары „Авэ Марыя“ і там было напісана пра яго), затым вучыўся ў Віленскай духоўнай семінарыі. І яго, а таксама ксяндза Станіслава Кучынскага, накіравалі сюды: Кучынскага — у Свір, а Хмялёўца — у Канстанцінава. Казімір Свёнтэк, дарэчы, як і Кучынскі з Хмялёўцам, усе былі з аднаго 1914 года. Я гэта добра запомніла».
«Вера дала мне ўсё»
Згадваючы дзіцячыя гады, Часлава Фларыянаўна расчульваецца, святлее ў твары. Зморшчынак на ілбе як і не было.
«Мы жылі пад лесам, мелі карову. Кожны дзень маім заданнем было назбіраць у лесе сучкоў на распалку пліты на заўтра і сена карове нарыхтаваць. Са стрыечнай сястрой хадзілі з сярпамі і жалі ў мяшок тую траву карове...
Хадзілі босымі ў касцёл. Ідзеш праз балота — ногі памыў і пайшоў. Маёвыя, чэрвцовыя, Ружанец... Пасля, калі ўжо нельга было, хадзіла хаваючыся. Хустку завяжаш, каб не пазналі, а ўсё роўна пазнавалі.
Вера мне дала ўсё... (выцірае слёзы — заўв. рэд.). З малых гадоў ездзілі мы ў Вільню. Выходзім з аўтобуса і першае, што было — у Вострую Браму.
І я так веру Маці Боскай Вастрабрамскай, і я кажу, што Яна за руку вядзе мяне ўсё маё жыццё. Не ведаю, які будзе канец майго жыцця...
Ужо калі замуж выходзіла, бралі шлюб у Вострай Браме. Жылі з Богам увесь час. І муж быў веруючы, і сям’я яго. Ужо чатыры гады, як памёр... Яму было 83 гады, мы пражылі разам 53 гады, а ўсё адно мне гэтага мала... (плача — заўв. рэд.)
Што б я пажадала маладым? Каб не пакідалі Бога, каб жылі з Богам, каб маліліся. Ужо ж не забараняюць: ідзі, маліся.
Ніхто ні з каго не смяецца і на працы не пераследуюць. Прыходзьце да Бога часцей...
Важна, каб чалавек жыў з Богам, з Касцёлам. У касцёле дрэннаму не навучаць. Бог вядзе чалавека за руку толькі па добрай дарозе, я так лічу».
Ад рэдакцыі
Гэты рэпартаж падрыхтаваў журналіст і рэдактар партала Catholic.by Ілья Лапато, які пачаў пісаць для галоўнага інтэрнэт-рэсурса Каталіцкага Касцёла ў Беларусі дзесяць гадоў таму. Цяпер ён працягвае навучанне за мяжой, і супрацоўнікі рэдакцыі на чале з дырэктарам кс. Аляксандрам Уласам жадаюць яму поспехаў і Божага благаслаўлення на ўсіх шляхах, якімі павядзе яго па жыцці Пан Бог.
