У 1929 г. Апостальская Сталіца падпісала Латэранскія пагадненні і канкардат з Італіяй. Дакументы пацвярджалі незалежнасць і суверэнітэт Святога Пасаду і абвяшчалі аб з’яўленні новай дзяржавы — Ватыкана. Акрамя таго, Апостальская Сталіца атрымала вялікія грошы ў якасці кампенсацыі за анэксію Папскай дзяржавы Італіяй у 1870 г.
Канкардат, у сваю чаргу, рэгуляваў адносіны паміж дзяржавай і Касцёлам: гарантаваў свабоду апостальскай і евангелізацыйнай дзейнасці, бараніў інстытут хрысціянскага сужэнства і дзейнасць рэлігійных асацыяцый, гарантаваў магчымасць выкладання рэлігіі ў школах. Са свайго боку Касцёл абяцаў, што святары не будуць прымаць удзел у палітычным жыцці краіны. Менавіта гэты пункт канкардату паміж Святым Пасадам і Італіяй вельмі прывабліваў іншага дыктатара — Адольфа Гітлера, які толькі прыйшоў да ўлады і імкнуўся абмежаваць уплыў Касцёла на палітычнае жыццё краіны. У 1933 г. ён таксама прапанаваў Папе заключыць канкардат, аб якім мы паразмаўляем у сённяшняй праграме.
Яшчэ з канца ХІХ ст. католікі ў Германіі цярпелі пераслед з боку ўладаў. Так званую «Культурную рэвалюцыю», у якую ўваходзіла кампанія супраць католікаў, пачаў яшчэ «жалезны канцлер» Отта фон Бісмарк. Ён быў упэўнены, што вернікі, якія падпарадкоўваюцца рашэнням Папы, не могуць быць надзейнымі, у палітычным сэнсе, немцамі, і таму імкнуўся любымі сродкамі абмежаваць грамадскую дзейнасць і ўплыў Касцёла і Апостальскай Сталіцы.
У такіх умовах Святы Пасад доўга шукаў магчымасці заключыць канкардат з Германіяй — пагадненне, якое б законнымі прыладамі рэгулявала адносіны з дзяржавай і гарантавала свабоду і правы вернікаў. Пасля нямецкай рэвалюцыі 1918 г. і прыняцця Веймарскай канстытуцыі перамовы з нямецкімі ўладамі працягваліся з пераменным поспехам на працягу доўгіх гадоў. Былі заключаны так званыя «мясцовыя пагадненні» — дамовы паміж Апостальскай Сталіцай і некаторымі нямецкімі землямі, такімі як Баварыя, Рэйнскай вобласць і Вестфалія, але што тычылася іншых рэгіёнаў, то тут заўсёды існавала небяспека дыскрымінацыі католікаў.
У лютым 1930 г. Дзяржсакратаром Яго Святасці Пія ХІ стаў кардынал Еўджэніа Пачэлі, будучы папа Пій ХІІ. Ён працягнуў дыпламатычную дзейнасць у накірунку заключэння канкардату з Германіяй. Аднак спробы іерарха не былі занадта паспяховымі. Збліжэнню Касцёла і нямецкага ўраду супрацьстаялі сацыялісты, а таксама пратэстанцкія дэпутаты ў Рэйхстагу. Калі ў 1933 г. канцлерам быў абраны Гітлер, ён адразу прадэманстраваў сваю адкрытасць на заключэнне пагаднення з Каталіцкім Касцёлам.
У Ватыкане гэтая прапанова была сустрэта неадназначна. Вялікая група біскупаў была супраць любых перамоваў з нацыстамі. Іх ідэалогія без сумніву была несумяшчальнай і нават варожай хрысціянскай веры. Аднак існавала таксама меркаванне, што неабходна падпісаць пагадненне, каб захаваць ад варварскіх уладаў тое, што было захаваць магчыма. Справа ў тым, што ніхто не сумняваўся ў злых намерах Гітлера, і ў такіх умовах было неабходна выкарыстаць усе законныя інструменты, каб абараніць католікаў Германіі.
Узамен за гарантыю правоў Касцёла Гітлер патрабаваў забароны на дзейнасць каталіцкіх палітычных партый і абмежавання дзейнасці каталіцкіх асацыяцый, якія мелі вялікі ўплыў у Германіі. Забарона датычылася хрысціянска-дэмакратычнай партыі «Zentrum» і некаторых каталіцкіх рабочых рухаў і прафсаюзаў. Аднак маглі працягваць выконваць сваю місію каталіцкія асацыяцыі, якія мелі выключна рэлігійныя, культурныя і дабрачынныя мэты і падпарадкоўваліся касцёльным уладам. Акрамя таго, канкардат прызнаваў права на свабоду веравызнання, кантактаў паміж Касцёлам у Германіі і Святым Пасадам, навучання рэлігіі ў школах, неўмяшальніцтва дзяржавы ва ўнутраныя справы Касцёла.
20 ліпеня 1933 г. канкардат быў падпісаны. Ён, безумоўна, умацаваў прэстыж нацысцкай Германіі, а таксама даў больш свабоды Гітлеру ўнутры краіны, бо адзін з самых моцных «апазіцыянераў», якім быў Касцёл, апынуўся пад кантролем. Аднак, у той жа час, ён даў фармальныя ўмовы для адносна свабоднай дзейнасці Касцёла, які ніколі не прызнаваў і не пагаджаўся з нацыянал-сацыялістычнай ідэалогіяй.
Праз два тыдні пасля падпісання канкардату кардынал Пачэлі прыватна сустрэўся з прадстаўніком брытанскага ўраду пры Святым Пасадзе Іванам Кіркпатрыкам. Іерарх хацеў патлумачыць, для чаго быў заключаны гэты канкардат. Праз некаторы час дыпламат расказаў аб змесце гэтай размовы. Кардынал Пачэлі не хаваў свайго адмоўнага стаўлення да нацызму і ўчынкаў гітлераўскага ўраду, асуджаў пераслед яўрэяў, апазіцыйных палітыкаў і стварэнне атмасферы страху, у якой апынуўся нямецкі народ. Аднак, паводле Кіркпатрыка, Святы Пасад не меў выбару — на кон было пастаўлена існаванне ўсяго Касцёла ў Рэйху.
Доказам планаў Гітлера па знішчэнні хрысціянства ў Германіі з’яўляюцца яго ўласныя словы, напісаныя ў лісце да мэра Данцыга, сучаснага Гданьска, Германа Раўшнінга: «Ніводная з дзвюх канфесій, пратэстанцкай і каталіцкай (а для мяне яны не ўяўляюць розніцы), не мае надзеі на будучыню, прынамсі сярод немцаў. Італьянскі фашызм змог заключыць дамову з Касцёлам у імя Бога. Таксама зраблю і я, чаму не? Але гэта не спыніць мяне перад тым, каб цалкам выкараніць хрысціянства ў Германіі. Германія будзе або хрысціянскай, або нямецкай. Іх адначасовае існаванне немагчыма» (Перапіска Гітлера з мэрам Данцыга Германам Раўшнінгам у кнізе John S. Conway, «The Nazi Persecution of the Churches», 1933–45 London: Weidenfield & Nicolson, 1968, p. 15).
Такім чынам, калі заключаўся канкардат, гаворка ішла аб тым, каб збавіць тое, што яшчэ было магчыма. У выніку падпісання канкардату Касцёл не перастаў асуджаць нацысцкую ідэалогію і дзеянні гітлераўскага ўраду. 14 сакавіка 1934 г. кардынал Пачэлі скіраваў пасланне да ўраду ІІІ Рэйха, у якім назваў «памылковай» расавую тэорыю, што можа прывесці да трагічных наступстваў для краіны і чалавецтва. У 1935 г. публічна назваў нацысцкую ідэалогію варожай хрысціянству. 28 красавіка 1935 г. будучы Папа заклікаў супраціўляцца нацызму, сцвярджаючы, што Касцёл мучанікаў, а таксама мужных і гераічных біскупаў не з’яўляецца гісторыяй, але «рэальнасцю, у якой мы жывём», і гатовы супрацьстаяць гневу сатаны і ўладам цемры. У 1937 г. ва ўсёй Германіі была распаўсюджана энцыкліка Пія ХІ, у якой таксама асуджаўся нацызм.
Такім чынам, абвінавачванні ў тым, што Касцёл быў саюзнікам нацыстаў, не маюць пад сабой падставы. Заключэнне канкардату з дыктатурамі не сведчыць аб тым, што Касцёл падтрымлівае іх незаконныя дзеянні, але выключна аб тым, што ва ўмовах беззаконня ён імкнецца дакладна акрэсліць і захаваць свае правы, а таксама правы і свабоды вернікаў. Менавіта з гэтай мэтай такія дамовы заключаліся на працягу трагічнага ХХ ст.
Падрыхтаваў Аляксандр Панчанка
