Хрысціянства на ўсходне-славянскіх землях напярэдадні Фларэнтыйскай уніі 1439 г. (частка І)

Пасля серыі артыкулаў на тэму лёсу Фларэнтыйскай уніі ў Візантыі, варта засяродзіцца над тым, якім чынам усе згаданыя падзеі датычыліся хрысціянства на нашых землях, які мелі ўплыў на нашу гісторыю.

Працягваючы разважанні артыкула «Русь у XIII-XIV ст.» і ўлічваючы, што ў тыя часы рэлігіны выбар людзей быў моцна злучаны з пачуццём народнай прыналежнасці, не можам не задаць сабе пытання: які ж народ тады жыў на тэрыторыі сучасных межаў Беларусі і якую ён меў веру?

На жаль, на падставе апрацаваных гістарычных крыніц, дакладнага і адназначнага адказу даць пакуль не атрымалася. Сучасныя гісторыкі вымушаны запаўняць «прабелы» ў крыніцах сваёй інтэрпрэтацыяй, якая звычайна не бывае пазбаўлена ідэйнай афарбоўкі.

Адкладаючы убок складаную дыскусію, ці тагачасныя жыхары гэтых земляў былі пераважна славянамі, ці балтамі, а таксама памятаючы, што паняцце народнай свядомасці ў тыя часы значна адрознівалася ад нашага сённяшняга разумення, можна абмежавацца агульным сцвяржэннем, што адносна таго часу крыніцы гавораць аб двух галоўных народных супольнасцях — літоўцах (ці літвінах) і рускіх (ці русінах)¹.

Геаграфічна можна было б злучыць (вельмі ўмоўна) літоўскі народ з заходняй часткай сучаснай Беларусі і ўсходняй і цэнтральнай часткай сучаснай Літвы. Але адначасова паводле іншых крыніц гэтыя ж самыя землі ўзгадваюцца як рускія². У канцы XIV ст. можна назіраць агульную палітычную залежнасць рускіх ад літоўскіх князёў, і пры гэтым, наадварот, культурную залежнасць і зрусіфікаванасць літоўскага народу³.

Адносна веры рускіх крыніцы амаль заўсёды акрэліваюць іх як праваслаўных (ці грэчаскай веры). Аднак нельга казаць пра густую парафіяльную сістэму ў тыя часы⁴, таму можна меркаваць, што па-за межамі рускіх гарадоў пражывала тады яшчэ шматлікае язычніцкае насельніцтва.

Адносна літоўцаў на той час няма адназначнасці, што сведчыць аб рэлігійнай нерашучасці літоўскіх элітаў. Хутчэй за ўсё большасць былі язычніцкай веры, але значная частка ўжо прыняла праваслаўе. Нельга забываць і аб тым, што яшчэ ў 1251 годзе адбыўся афіцыйны хрост Літвы ў каталіцкую веру, таму гэтая канфесія таксама паралельна прысутнічала сярод літоўцаў, хоць той хрост пры Міндоўгу не меў трывалых наступстваў⁵.

Канфесійная сітуацыя ў Вялікім княстве Літоўскім значна змянілася пасля 1386 г., калі вялікі князь Ягайла ўзяў шлюб з польскай каралевай Ядвігай і стаў каралём Польшчы. Дзве дзяржавы аб’ядноўваліся ў пэўны саюз, а рыма-каталіцкая канфесія абвяшчалася дзяржаўнаю⁶. Адбыўся хрост Літвы: масава былі ахрышчаныя літоўцы-язычнікі, а таксама тыя, хто добраахвотна хацеў прыняць рыма-каталіцкую веру, але раней былі ахрышчаныя ў праваслаўі.

Не было пераследу праваслаўных, але ствараліся пэўныя абмежаванні. Усе галоўныя прывілеі і большыя магчымасці кіравання дзяржавай прадстаўляліся рыма-католікам, якіх колькасна было яшчэ вельмі мала⁷.

Здаецца відавочным, што гэта важная змена ў Вялікім княстве Літоўскім не была наступствам толькі асабістага рашэння Ягайлы ці выпадковага збегу палітычных абставінаў. Значная частка літоўскай эліты, якая праз некалькі стагоддзяў вагалася ў сваім рэлігійным выбары, выбрала заходняе хрысціянства і яго духоўна-культурную спадчыну.

Адначасова значная частка рускай эліты вырашыла быць вернай грэчаскай веры продкаў і захаваць візантыйскую духоўна-культурную спадчыну. Акрэсліўся моцны падзел у грамадстве, бо ў тыя часы міжканфесійныя адносіны не былі талерантнымі. Шматлікія каталіцкія крыніцы тых часоў ставілі вартасць праваслаўнай веры нароўні з яўрэйскай сінагогай і пераход з праваслаўя ў Літве адбываўся праз паўторны хрост⁸.

Падобным чынам жорстка выказваліся і праваслаўныя дакументы адносна рыма-каталіцкай канфесіі. Палітычныя супрацьстаянні, якія часта мелі збройны характар, былі моцна звязаныя з рэлігійнай матывацыяй, таму заўсёды гэта было пагрозай для існавання ўвогуле Вялікага княства Літоўскага як дзяржавы.

Прыведзеныя асаблівасці існавання народаў і канфесій у ВКЛ стваралі выключныя ўмовы, каб паважна задумацца над існуючым падзелам паміж хрысціянамі і шукаць шляхоў для яго пераадолення. Таму зусім натуральным з’яўляецца тое, што адразу пасля дынастычнай уніі 1386 г. і хросту Літвы, на гэтым землях з’явіліся і пастаянна паўтараліся спробы дасягнуць падпісання царкоўнай уніі. У наступнай частцы артыкула ўзгадаем пра тры такія ініцыятывы на пераломе XIV – XV ст.

бр. Яраслаў Крыловіч

1. Толькі ў якасці прыкладу прыводжу два апрацаванні на гэтую тэму: Ігар Чаквін «Нацыя ліцвінаў у этнагенезе беларусаў» у «Беларусь паміж Усходам і Захадам» ч..1, 1997, с. 37-41; Б. Н. Флоря «Исторические судьбы Руси и этническое самосознание восточных славян в XII-XV вв.» у «Этническое самосознание славян в XV ст.» 1995, с. 29(30)-38(39).
2. Пар. дакумент XIV-XV ст. «А се имена всем градом рускым...».
3. Пар.  Б. Гудзяк «Криза и реформа», с. 81 (97).
4. Пар. Р. Баравы «Хрысціянізацыя тэрыторый Полацкай і Тураўскай епархій (…) геаграфічны аспект».
5. Пар. у Правасл. Энцыклапедыі пра ліст Вял. князя Гедыміна да Папы.
6. Яшчэ перад шлюбам Ягайла абяцаў сам асабіста разам з неахрышчанымі братамі прыняць рыма-каталіцкую веру, а «землі Літвы і Русі навечна далучыць да Каралеўства Польскага» (Крэўскі акт, 1385 г.).
7. Пар. Б. Гудзяк «Криза і реформа», с. 83 (99). Два дакументы: Прывілей 1387 г. баярам католікам; Прывілеі Гарадзельскага сейму 1413 г. [гл. «Уния в документах», с. 68-71(35-36)].
8. Пар. K. Chodynicki «Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska: 1370-1632», с. 76(102)-77(103).