Фларэнтыйская унія 1439 года: высновы на сёння

Галоўная мэта гістарычных нарысаў, прадстаўленых у папярэдніх артыкулах — гэта выдабыць з гісторыі навуку для сённяшняга міжканфесійнага дыялогу. Высновы, якія будуць ніжэй прапанаваныя, не з'яўляюцца канчатковымі, але могуць падштурхнуць да глыбейшага разважання і пазітыўнай дыскусіі.

Па-першае, варта ўсвядоміць, наколькі важнымі для справы паяднання з’яўляюцца менавіта тэалагічныя пытанні. Сапраўды, усе іншыя акалічнасці тады спрыялі паяднанню — і палітычная сітуацыя, і воля імператара, і воля Папы, і сітуацыя ў Касцёле, і прысутнасць адукаванай інтэлектуальнай эліты, і шчырая добрая воля з абодвух бакоў. Дастаткова прачытаць апісанне дзеяў Сабору, каб зразумець, што менавіта тэалагічныя дэбаты, якія заходзілі ў тупік, былі галоўнай перашкодаю, а перад усім — дэбаты адносна навучання аб Святой Тройцы. Па сутнасці, так і павінна было быць: прадстаўнікі кожнага з бакоў дыялогу адчувалі вялікую адказнасць за захаванне ў нескажонасці вялікага скарбу — Апостальскай Традыцыі.

У характары саміх тэалагічных дыскусій нельга не заўважыць аднаго істотнага адрознення ад дыскусій падчас першых сямі Сусветных Сабораў. Тады была эпоха старажытных Айцоў Касцёла. Або яны самі вытупалі асабіста, або іх творы былі напісаныя не так даўно і жылі яшчэ іх вучні або вучні вучняў. Зусім інакш справа выглядала ў XV стагоддзі. Цытаты Святых Айцоў служылі галоўнымі доказамі правільнасці, але прыводзіліся яны па копіях, якія былі перапісаныя шмат разоў і “правандравалі” праз стагоддзі. Таксама значна змяніўся менталітэт людзей і гістарычны кантэкст, што перашкаджала дакладнаму зразуменню думкі аўтараў. З гэтага вынікае, што Сабор павінен быць вельмі добра падрыхтаваны папярэднімі навуковымі даследваннямі і міжканфесійнымі дыскусіямі ў спецыяльных камісіях. Сабор, на якім прыходзім да адзінства веры, з'яўляецца канчатковай падзеяй папярэдняга паспяховага міжканфесійнага тэалагічнага дыялогу. Сёння менавіта гэтым шляхам ідуць да адзінства Каталіцкі Касцёл і Праваслаўная Царква, маючы свядомасць, што для такой вялікай справы патрэбны нямалы час.

Другая тэма, на якой варта засяродзіцца — гэта крытэрыі «сусветнасці» сабору паводле вернікаў візантыйскай традыцыі. Іншымі словамі, якім чынам павінны адбывацца дзеі сабору, каб вернікі візантыйскай традыцыі насамрэч прынялі яго як сусветны і прызналі годным адпаведнай пашаны і праслаўлення[1].

Маючы перад сабою дзеі Ферара-Фларэнтыйскага Сабору і доўгую гісторыю наступных стагоддзяў, можна паставіць больш канкрэтнае пытанне: чаго гэтаму Сабору «не хапала», каб хрысціяне візантыйскай традыцыі аднадумна прынялі яго як сусветны? Паспрабуем параўнаць характэрныя рысы дзеяў Сабораў першага тысячагоддзя і Ферара-Фларэнтыйскага Сабору.

1. Сем першых Сусвестных Сабораў адбываліся на ўсходзе, а Ферара-Фларэнтыйскі — у Італіі. Прадстаўнікі грэчаскай дэлегацыі не аднойчы спасылаліся на гэты адмоўны для іх фактар, што адчувалі сябе нібы ў палоне.
2. Падзеі першых сямі Сусветных Сабораў жыва перажываліся таксама звычайнымі вернікамі, абмяркоўваліся і дыскутаваліся, а праз гэта вернікі адчувалі, што маюць пэўны пасрэдны ўплыў на рашэнні Сабораў. У выпадку Фларэнтыйскай уніі яны толькі даведаліся пра канчатковыя вынікі Сабору.
3. Дэбаты падчас Ферара-Фларэнтыйскага Сабору адбываліся па схеме «усходнія біскупы супраць заходніх», што адразу падкрэсліла і абвастрыла розніцу ў метадах тэалагічных даследванняў і ў звычаях. Такая «шокавая тэрапія» многіх напаўняла песімізмам, а таксама стварала спакусу, каб абвінаваціць іншы бок у няшчырасці і адсутнасці добрай волі. Магчыма, што гэтай спакусе паддаўся і Марк Эфескі, калі на пачатку спрабаваў уцячы з Сабору, а потым пісаў пра дэбаты з лацінянамі так: «Гаварыць [да іх], здавалася, нібы спяваць да глухіх вушэй (…). Яны былі змушаныя аргументамі, аднак не дапускалі ніякіх паправак па прычыне, як здаецца, іх невылечнасці»[2].

Зусім па іншай схеме адбываліся першыя сем Сусветных Сабораў. Дыскусіі вяліся паміж самімі ўсходнімі біскупамі на ўсім знаёмай мове, базуючыся на ўсім вядомых тэалагічных даследваннях. Хрысціянскі Захад быў прадстаўлены найчасцей толькі праз легатаў (пасланцоў) Рымскага Папы, якія часцей за ўсё дзейнічалі паводле дадзеных ў Рыме інструкцый і выражалі згоду або нязгоду адносна пастановаў Сабору. Вядома, што гэта толькі абагульненне, аднак штосьці такое можна заўважыць у дзеях першых Сабораў.

Цікава, што аднойчы ў IV стагоддзі паўстала ідэя, каб склікаць сусветны сабор, на якім былі б аднолькава прадстаўленыя заходнія і ўсходнія біскупы. На гэты сабор у 343 годзе з’ехаліся ў Сардыку каля 90 заходніх і каля 80 усходніх біскупаў. Але амаль што адразу ўсходнія і заходнія (сярод якіх з усходніх быў толькі св. Атаназій) падзяліліся на два асобныя саборы, якія ўзаемна анафемствалі адзін аднаго[3]. Калі так выразна адрозненні накрэсліліся ўжо ў IV стагоддзі, то ці можна дзівіцца значным узаемным непаразуменням ў XV стагоддзі?

Такім чынам, асмелімся выказаць асцярожную здагадку, што калі б унійны сабор 1438-39 гг. адбываўся ў Канстанцінопалі, а дэбаты вяліся б толькі паміж грэкамі (напр. Вісарыёнам, прыхільнікам уніі і Маркам Эфескім, супраціўнікам), а Каталіцкі Касцёл быў бы прадстаўлены легатамі (пасланцамі) Рымскага Папы, і дайшло б да падпісання акту уніі, які б падпісалі таксама папскія легаты, то такая унія мела б значна больш шансаў, каб быць прынятаю большасцю праваслаўных вернікаў.

Галоўным, аднак крытэрыям сусветнасці сабору не з’яўляюцца вышэй пералічаныя рысы арганізацыйныя, але свядомасць вернікаў, што дадзены сабор дакладна выказаў і абараніў ад ерасі веравызнанне, згоднае з Апостальскай Традыцыяй. Калі прасачыць за гісторыяй шматлікіх сабораў першага тысячагоддзя (усіх, а не толькі сямі Сусветных), то заўважым, што некаторыя з іх ішлі шляхам пошуку нейкага кампрамісу, а некаторыя — радыкальна выказвалі веравызнанне, як бы «вострым мячом». І гэтыя апошнія часцей за ўсё мелі большы аўтарытэт і потым праслаўляліся ў літургіі як дзеянне Духа Святога[4]. Некаторыя геніяльныя веравызнаўчыя формулы быццам запальвалі сэрцы ўдзельнікаў сабору і схілялі да аднадумнага рашэння. Так, напрыклад, адбылося падчас Чацвёртага Сусветнага (Халкідонскага) Сабору, калі прачыталі веравызнанне Папы Льва Вялікага і пачалі ўсклікаць: «Св. Пётр прамовіў вуснамі Льва!»[5] Хаця гэты Сабор не прывёў да адзінства з усімі еретыкамі, аднак візантыйская хрысціянская традыцыя вельмі высока ацаніла геніальную веравызнаўчую формулу, прынятую на гэтым Саборы.

Зусім іншая атмасфера панавала сярод прадстаўнікоў грэчаскай дэлегацыі на Ферара-Фларэнтыйскім Саборы. Тут прыхільнікі уніі засяродзіліся менавіта на пошуку веравызнаўчага кампрамісу, што не магло не прыгнятаць сумлення многіх прадстаўнікоў з грэчаскага боку.

Такім чынам, асмелімся мяркаваць, што для таго, каб унія мела трывалы поспех, то веравызнаўчы акт уніі не павінен выклікаць у кагосьці ўражання кампрамісу ці ўступкі, а наадварот, павінен запальваць сэрца сваёй пазітыўнай радыкальнасцю і бескампраміснасцю.

І нарэшце, пастановы Сабору павінны быць яснымі і зразумелымі для супольнасці вернікаў, прынамсі для актыўнай яе часткі (манахаў, духавенства, практыкуючых свецкіх), каб звышпрыроднае пачуццё веры Божага народу[6] (sensus fidei) магло прыняць і падтрымаць Сабор. Вопыт Фларэнтыйскай уніі выразна паказаў, што згоды, падпісанай экпертамі, іерархіяй і свецкай уладай было не дастаткова, каб усходнія вернікі прынялі унію. Не хапіла падтрымкі на ўзроўні “народнай тэалогіі”.