Больш за два тыдні таму, 11 кастрычніка, мы распачалі Год веры; гэты ж дзень, як многія ведаюць, з’яўляецца 50-й гадавінай адкрыцця Другога Ватыканскага Сабору. Няцяжка здагадацца пра інтэнцыі папы Бэнэдыкта XVI, які менавіта да гэтай даты прымеркаваў пачатак Года веры: багацце сваёй веры варта адкрываць у сімфоніі саборнага Касцёла.
Другі Ватыканскі Сабор, хоць на лініі чалавечай гісторыі адбыўся адносна нядаўна, за гэтыя паўстагоддзi аброс самымі рознымі трактоўкамі, інтэрпрэтацыямі і «ўдакладненнямі», а хочацца дадаць таксама: міфамі, легендамі і казкамі. Можна гэта тлумачыць тым, што Сабор быў сапраўды падзеяй эпахальнага значэння; а менавіта такога тыпу падзеі прыцягваюць масу розных — як добрых, так і кепскіх — каментарыяў і трактовак.
У гэтым допісе я б хацеў закрануць адну з досыць папулярных трактовак рэформы Сабору, што, маўляў, гэты Сабор «скасаваў лаціну». Адна мая блізкая знаёмая, якая адносна нядаўна прыйшла ў Касцёл і стала веруючай і практыкуючай каталічкай, мела пэўнае неразуменне ў сувязі з тым, што Рыма-каталіцкі Касцёл, які традыцыйна называецца Касцёлам лацінскага абраду, амаль не выкарыстоўвае лацінскай мовы. На пытанне, чаму лаціна ў Касцёле зведзена ледзь не да нуля, святары ёй адказвалі, што, маўляў, так пастанавіў Другі Ватыканскі Сабор. Але — кажа ў размове са мной гэтая спадарыня, — вось чытаю «Канстытуцыю аб літургіі», чытаю яе ўздоўж і ўпоперак, і нідзе не знаходжу такога распараджэння ці пастановы. Наадварот, у саборных дакументах чытаем нешта іншае: «У лацінскіх абрадах захоўваецца выкарыстанне лацінскай мовы, за выключэннем выпадкаў, вызначаных мясцовым правам» (Канстытуцыя аб літургіі 36.1). Як бачым, Айцы Сабору і блізка не дапускалі думкі пра нейкае скасаванне або хаця б абмежаванне ўжывання лаціны. Усіх вернікаў лацінскага абраду Сабор заклікаў да «павагі да хрысціянскай лацінскай мовы, да яе літургічнага выкарыстання, таксама ў спевах» (там жа, 91), а духавенства — да захавання гэтай мовы ў малітвах Брэвіярыя: «Паводле векавой традыцыі лацінскага абраду духоўныя павінны захаваць у Афіцыі лацінскую мову» (там жа, 101.1).
На практыцы ў паслясаборны перыяд «выключныя выпадкі» літургічнага выкарыстання нацыянальных моў ператварыліся ў паўсюдныя выпадкі, а вось лацінамоўная літургія і сапраўды стала «выключэннем», з цягам часу ўсё больш і больш рэдкім. За ўсяго толькі пару дзясяткаў гадоў наступіла неймавернае адчужэнне рыма-католікаў ад лацінскай мовы. У духоўных семінарыях і на тэалагічных факультэтах выкладанне лаціны зводзіцца да 3–4-гадовага цыклу з тэндэнцыяй да далейшага скарачэння.
У чым важнасць і сэнс захавання лаціны? Ці ёсць розніца паміж маленнем на лацінскай мове і маленнем на сучасных нацыянальных мовах? Гэтае пытанне некаторыя фармулююць у больш (здавалася б) багаслоўскім ключы: ці Пан Бог горш разумее нацыянальныя мовы, чым лацінскую?
Калі да абодвух пытанняў падыходзіць аднолькава сур’ёзна, то на другое пытанне я б адказаў: не, а на першае — так. Згодзен з тым, што Пан Бог аднолькава добра разумее лацінскую і якую-кольвечы нацыянальную мову, бо асновай камунікацыі з Ім ёсць даверлівае сэрца і чыстыя інтэнцыі. Адначасова ж не пагаджаюся, што няма розніцы паміж маленнем на лацінскай і маленнем на сучасных мовах. Якая розніца? Прапаную глянуць на гэта праз прызму блізкай аналогіі: ці ёсць розніца паміж маленнем у велічным гатычным храме XІІІ стагоддзя і маленнем у сучасным, архітэктурна падобным да супермаркета, касцёле? Што ж, у абодвух выпадках літургічнае дзеянне, бясспрэчна, сапраўднае; няма сумневу, што Езус Хрыстус, які нарадзіўся ў стайні (г. зн. прызвычаены да любых умоваў), не пагарджае ніякай будовай, ці то будзе гатычны храм, ці касцёл у стылі «супермаркета». Аднак для чалавечага духа якое месца больш спрыяльнае да малітвы? Думаю, што незалежна ад архітэктурных густаў усе ці амаль усе чытачы гэтага допісу пагодзяцца, што велічны храм, у якім кожная дэталь прадумана з улікам мабілізацыі чалавечага духу да малітвы, больш пасуе для сустрэчы чалавека з Богам.
Не інакш справа выглядае і з лацінай. Вельмі цяжка перадаць на іншай мове хараство і глыбіню, якая маецца ў лацінскіх малітоўных тэкстах.
Цікавай і павучальнай у гэтым плане можа быць рэакцыя на «моўную рэформу» ў Касцёле Джона Толкіна, вядомага ўсім аўтара «Валадара пярсцёнкаў». Толкін, які, як вядома, быў глыбока веруючым католікам, быў моцна абураны скасаваннем лацінскіх набажэнстваў на карысць англійскамоўных. Ён настолькі балюча пераносіў гэтую «рэформу», што, як прыгадвае ягоны ўнук, падчас Імшы ўголас прамаўляў малітоўныя адказы толькі на лацінскай мове, тады як усе навокал адказвалі на англійскай. Казус Толкіна тым больш павучальны, што гэта зорка англійскай літаратуры. Яго творы здабылі папулярнасць не толькі займальным зместам, але ў значнай ступені прыгажосцю ягонай мовы. Але — вось парадокс — гэты майстар англійскага слова, які, бясспрэчна, ведаў і высока цаніў патэнцыял англійскай мовы, усё ж рашуча не пагаджаўся з заменай лацінамоўнай літургіі на англійскамоўную. Бо разумеў, што нават на такой развітай і прыгожай мове, як англійская, немагчыма перадаць тое, што выражае лацінская літургія.
Лацінская літургічная мова фармавалася, шліфавалася і крышталізавалася цягам паўтара тысяч гадоў, абапіраючыся пры гэтым на лацінскае пісьменства, якое ўжо мела за сабой як мінімум паўтысячы гадоў. Да таго ж дужа важна і тое, як яна шліфавалася: не ў кабінетах эрудытаў-філолагаў, не на з’ездах і канферэнцыях перакладчыкаў, а зазвычай у манаскіх келлях, на клечніках, у стане малітоўнага сузірання. Кожнае слова было, калі можна так сказаць, «вымалена», гэта значыць не толькі абдумана, але і малітоўна перажыта, не толькі ўзважана ў граматычным ці рытарычным плане, але і акунута ў духоўны досвед, акунута мноства разоў, і толькі пасля гэтага акунання яно нараджалася як слова Літургіі, слова, з дапамогай якога Божы народ звяртаецца да свайго Валадара. Нічога дзіўнага, што такія тэксты непамерна пераўзыходзяць «сучаснамоўныя» як у плане духоўнага насычэння, так і ў плане літаратурна-мастацкіх якасцяў. І адмова ад гэтай спадчыны — ці з-за інтэлектуальнай ляноты, ці ў імя хімернага «прагрэсу» — было б непапраўнай стратай як для Касцёла, так і для еўрапейскай культуры. У любым выпадку, памятайма, што айцы Другога Ватыканскага Сабору, гэтаксама як і яго ініцыятар, папа Ян ХХІІІ, вельмі не хацелі гэтай страты.
Нядаўна ў заходніх мас-медыя з’явілася інфармацыя, са спасылкай на ватыканіста Андрэа Тарніелі, што Святы Айцец Бэнэдыкт XVI мае намер заснаваць Папскую Акадэмію лацінскай мовы, якая будзе займацца пашырэннем вывучэння і ўжывання гэтай мовы, перадусім унутры Рыма-каталіцкага Касцёла. Такі крок досыць добра ўпісваецца ў агульны напрамак дзейнасці Папы і, у прыватнасці, у яго падыход да спадчыны Другога Ватыканскага Сабору. У аснове гэтага падыходу ляжыць прынцып працягу (у процівагу прапанаванага некаторымі прынцыпу разрыву): працягу ўсяго таго, што было добрым у дасаборны перыяд, з улікам рэфарматарскіх пастулатаў Сабору.
Варта тут таксама адзначыць, што Бэнэдыкт XVI — гэта не толькі выбітны пастыр, але таксама чалавек высокай культуры. Таму можна здагадвацца, што намер заснавання Акадэміі лацінскай мовы прадыктаваны, з аднаго боку, свядомасцю духоўнага патэнцыялу лацінскай мовы, а з другога — пачуццём адказнасці за культурную традыцыю, якая так моцна і так глыбока ўпісана ў гісторыю Еўропы. Хочацца толькі пажадаць, каб мы — вернікі — бралі прыклад з нашага вярхоўнага пастыра і пранікліся большай адказнасцю за нашу рэлігійную і культурную спадчыну.
Laudetur Iesus Christus!
Пётр Рудкоўскі
