Што значыць стаць Папам Рымскім? Атрымаць уладу? Здабыць славу? Быць радасна вітаным шматсоттысячным натоўпам? Прымаць на аўдыенцыях першых персон наймагутнейшых краін свету? З’яўляцца на вокладках шматтыражных газет? Пісаць пасланні, звароты і дырэктывы мільярднай супольнасці католікаў?..
Многія асацыіруюць пасаду Папы Рымскага менавіта з гэтым: з уладай, славай, апладысментамі, прэстыжам, папулярнасцю. Але дастаткова каліва эмпатыі, каб заўважыць і іншы бок «папскага шчасця». Штодзень і штоночы ты знаходзішся пад пільным позіркам «прыхільных» і «непрыхільных» ватыканістаў, злева і справа няспынна б’юць фантаны крытыкі, нярэдка з’едлівай і ачарняльнай, а атэістычныя зілоты, кшталту Доўкінса ці Гітчэнса, нястомна працуюць над тваім іміджам як кіраўніка «цемрашальскай» і нават «злачыннай» арганізацыі. Прыемна?
Але гэта яшчэ толькі айсберг. У дачыненні да сённяшняга Папы таксама ўнутры Касцёла паўстала своеасаблівая мода на маніторынг «няўдач і памылак» (рэальных або выдуманых) Бэнэдыкта XVI.
У гэтым месцы, думаю, варта зрабіць невялікую аўтарэфлексію. Асабіста я заўсёды быў прыхільнікам крытычнай дыскусіі ў Касцёле і праціўнікам абагаўлення якога-небудзь чалавека, нават Папы Рымскага. Чытачы маёй рубрыкі на Сatholic.by, магчыма, памятаюць мой умерана-крытычны допіс на тэму помнікаў Яну Паўлу ІІ. Прызнацца, я ніколі не адчуваў сябе добра ў ролі «апалагета» ці «змагара за рэпутацыю» каталіцкіх іерархаў. Заўсёды лічыў і надалей лічу, што можна, і нават трэба, уздымаць цяжкія пытанні, называць рэальныя праблемы і — пры ўмове захавання належнай павагі — стасаваць «братэрскі напамін» у дачыненні да пастыраў Касцёла.
Што ж, такім чынам, цяпер прымушае мяне выступіць менавіта ў ролі «апалагета» ў адносінах да папы Бэнэдыкта XVI? Узровень крытыкі многіх яго апанентаў — вось што бянтэжыць і прымушае выступіць у абарону Пантыфіка. Некалькі дзён таму ў мае рукі трапіў ліст «да біскупаў» вядомага каталіцкага тэолага-дысідэнта і святара прафесара Ханса Кюнга (колішні калега кардынала Ратцынгера) з нагоды пяцігоддзя Пантыфікату Бэнэдыкта XVI. На чатырох старонках бітага тэксту знаходзім толькі і выключна абвінавачванні, прэтэнзіі і асуджэнні адносна таго, што зрабіў (або чаго не зрабіў) сённяшні Папа. Вось пара вытрымак: «змарнаваны шанс збліжэння з пратэстанцкімі Касцёламі, (...) змарнавана магчымасць трывалага паяднання з габрэямі, (...) Папа без усялякіх уступных умоваў прыняў у Касцёл традыцыяналістаў з Брацтва імя св. Пія Х, (...) прасоўвае любымі спосабамі сярэднявечную трыдэнцкую Імшу, (...) актыўна ўзмацняе антысаборныя сілы, мянуючы рэакцыйных чыноўнікаў на ключавыя пасады ў Курыі, (...) усё больш і больш аддзяляецца ад значнай большасці членаў Касцёла...». Вось яно як: папа «аддзяляецца».
Разгорнуты аналіз усіх нападкаў, сфармуляваных прафесарам Кюнгам, патрабаваў бы напісання ёмістага артыкула. Аднак я абмяжуюся каментарыем толькі да двух абвінавачванняў, якія, напэўна, найчасцей сустракаюцца як у Касцёле, так і па-за яго межамі: 1) чаму Папа прыняў ва ўлонне Касцёла адлучаных католікаў з Брацтва св. Пія Х? і 2) чаму «недастаткова рашуча» змагаўся (-ецца) з педафіліяй у святарскіх шэрагах?
1. Паяднанне з «традыцыяналістамі». Крытыкі адносна гэтага кроку я не разумею. А менавіта: не магу зразумець, куды падзеліся лозунгі «больш разнастайнасці» і «больш плюралізму», з якімі заўсёды насіліся лібералы-прагрэсісты а-ля Кюнг? А можа, гэта «не той плюралізм», «не тая разнастайнасць»? Дыялог з пратэстантамі — так, а з каталіцкімі традыцыяналістамі — не. Удзел у мусульманскіх маленнях — выдатна, а дазвол адпраўляць Імшу паводле трыдэнцкага абраду — ганьба. Сімпозіум з удзелам атэістаў — выдатная ідэя! А з удзелам кансерватыўных католікаў? — непрымальна.
Дагэтуль ніхто з тых, хто крытыкуе Бэнэдыкта XVI, так і не даў мне зразумелага тлумачэння, чаму, адкрываючыся на пратэстантаў, мы мусім закрывацца на каталіцкіх традыцыяналістаў, чаму, ведучы дыялог з мусульманамі або будыстамі, мы павінны пагарджаць лефэўрыстамі, чаму, адкрываючы духоўную вартасць мусульманскага або габрэйскага культаў, мы павінны выключыць вартасць трыдэнцкай Імшы?
2. Пазіцыя Папы адносна педафіліі ў Касцёле. Вось ужо каторы год многія католікі і тыя, хто сімпатызуе каталіцызму, прабываюць у разгубленасці: у чым сакрэт «рыма-каталіцкай педафіліі»? Якім чынам Касцёл, такі строгі ў пытаннях сексуальнай этыкі, стаў ледзь не манапалістам сексуальных дэвіяцый?
Паспрабую раскрыць гэты «сакрэт», указваючы на тры «міні-сакрэты».
Першы «міні-сакрэт»: да нядаўняга часу ўлады Касцёла былі перакананы, што перамагчы педафілію і іншыя сексуальныя злоўжыванні яны змогуць уласнымі сіламі. Пры гэтым трэба заўважыць, што — насуперак інсінуацыям каталіцкіх і некаталіцкіх дэмаскатараў — гэтая барацьба была даволі рашучай, настолькі, наколькі дазвалялі «ўнутрыкасцёльныя рэсурсы». Узгадаем, што ўжо з часоў Бэнэдыкта XIV (XVIII ст.) кожны вернік быў «у сумленні абавязаны» паведаміць вышэйшым касцёльным органам пра факт сексуальнага дамагальніцтва з боку духоўнай асобы, асабліва калі нешта такое адбывалася падчас споведзі. Выдадзеная ў 1962 годзе інструкцыя Crimen sollicitationis прадпісвала працэдуры дзеянняў, якія вышэйшыя духоўныя ўлады павінны прадпрыняць у выпадку атрымання скаргі на святара. У залежнасці ад цяжару правіны прадугледжваліся розныя пакаранні, у тым ліку пазбаўленне святарскага сану.
Кароткі каментар: думаю, не так цяжка зразумець, чаму Касцёл імкнуўся ўласнымі сіламі, без заахвочвання свецкіх уладаў, змагацца з праблемамі сексуальнага характару сярод духавенства. Гледзячы з перспектывы часу, можам сказаць, што гэта было яму не пад сілу, бо, па-першае, унутрыкасцёльныя рычагі ўздзеяння ўсё ж такі вельмі абмежаваныя, асабліва ў плане пеналізацыі злачынства, а па-другое, не кожны біскуп быў схільны ўсур’ёз трактаваць тыя ці іншыя абвінавачванні і задзейнічаць усе наяўныя ў яго сродкі для прадухілення злачынстваў і належнага пакарання вінаватых. Таму, у найгоршым выпадку, можам казаць пра наіўнасць касцёльных уладаў, хоць і гэта не відавочна, бо гэта цяпер мы ўсе «не-наіўныя», аднак яшчэ трыццаць-сорак гадоў таму людзі не валодалі дастатковымі ведамі пра ўстойлівасць і дынаміку дэвіяцыйных схільнасцяў.
Другі міні-сакрэт: Касцёл заўжды верыў у апраўданасць і дзейснасць т.зв. poena medicinalis («лячэбнае пакаранне»). Гэта значыць, зыходзіў з прынцыпу, што пакаранне павінна быць сродкам, а не мэтай. За такім падыходам стаіць вера ў тое, што чалавек па сваёй прыродзе добры і што яму заўжды трэба даваць шанс для навяртання і рэабілітацыі ў вачах супольнасці. Гэты прынцып прымяняўся таксама да святароў, за якімі былі заўважаны правіны сексуальнага характару. І зноў жа: з перспектывы часу, валодаючы даволі сучаснымі псіхалагічнымі ведамі і навучаныя горкім вопытам, мы можам казаць, што, на жаль, у дачыненні да многіх сексуальных дэвіянтаў касцёльная poena medicinalis была недастатковай. Аказалася, што патрэбны такія тэрапеўтычныя або/і карныя захады, якія выходзяць па-за кампетэнцыі і рэсурсы ўлады Касцёла.
Трэці міні-сакрэт: мас-медыя паспяхова спладзілі стэрэатып Касцёла як «гнязда педафіліі», перш за ўсё дзякуючы спрашчэнням у апісанні фактаў і стасаванні рыторыкі падазрэнняў. Цікавыя ў гэтым плане назіранні прафесара Філіпа Джэнкінса (Penn State University), шматгадовага даследчыка праблемы сексуальных злоўжыванняў у Рыма-каталіцкім Касцёле. Ён апавядае, што, напрыклад, у Чыкагскай архідыяцэзіі ў выніку адмысловых даследаванняў было выкрыта, што сярод 2 тысяч 200 святароў адносна 40 маюцца сур’ёзныя падазрэнні ў сексуальным выкарыстанні малалетніх. Гэта — ні многа, ні мала — 1,8%. Але ўвага: з гэтых 40 толькі адзін святар мог быць кваліфікаваны як «педафіл», паколькі астатнія мелі сексуальныя кантакты з асобамі ва ўзросце 16–17 і больш гадоў. «Такія стасункі хутчэй за ўсё таксама падлягаюць крымінальнай адказнасці, — піша праф. Джэнкінс, — і, бясспрэчна, з’яўляюцца амаральнымі і грахоўнымі, але яны не маюць характару бязлітаснага, эксплуатацыйнага выкарыстання дзяцей».
Назіранне амерыканскага эксперта прыведзена тут зусім не для таго, каб апраўдваць святароў, якія дапусцілі ганебныя учынкі. Нават калі святар практыкуе секс з дарослымі асобамі і пры ўзаемнай згодзе, гэта непрымальна з маральнага і кананічнага пункту гледжання, а тым больш, калі да такіх стасункаў заахвочвае асоб з яшчэ несфармаванай да канца псіхікай. Назіранні эксперта прыведзены для таго, каб паказаць механізм стварэння вобразу Касцёла як нейкай фабрыкі педафіліі. Газеты і інтэрнэт-рэсурсы часта аздабляюць загалоўкі сваіх артыкулаў пры дапамозе слоў накшталт «ксёндз-педафіл», хоць пры больш уважлівым прачытанні высвятляецца, што гаворка ідзе пра секс з асобамі сярэдне- або познепадлеткавага ўзросту (а гэта не педафілія, а эфебафілія — зусім іншая псіхіятрычна-крыміналістычная катэгорыя). У свядомасці ж чытачоў (многія абмяжоўваюцца чытаннем загалоўкаў і падзагалоўкаў) дамінантным застаецца загалоўкавы пасыл, а не «сухія факты» ў тэксце. Пазней гэты «медыя-факт» пачынае функцыянаваць як факт аўтэнтычны, затым абагульняецца і прыпісваецца ўсім альбо большасці з дадзенай супольнасці. З такім разгулам індукцыйнай сафістыкі ўсё насельніцтва Зямлі трэба было б акрэсліць «педафільскім».
Пасля гэтых канстатацый можам штосьці сказаць наконт «віны» Бэнэдыкта XVI. Так, гэта праўда, што ў перыяд сваёй бытнасці арцыбіскупам Мюнхенскім і Фрайзінгскім, а нават у тыя часы, калі з’яўляўся прэфектам Кангрэгацыі Веравучэння, Ёзаф Ратцынгер быў прыхільнікам «унутрыкасцёльнага» вырашэння праблемы сексуальнага выкарыстання малалетніх з боку святароў. Памыляўся? Што ж, можам і так сказаць, але варта заўважыць, што ў 70-ыя, а нават 80-ыя гады не кожны псіхолаг арыентаваўся ў механізмах педафіліі або эфебафіліі, а тым больш тэолаг, хоць і шырока адукаваны.
Аднак жа па меры ўсведамлення глыбіні гэтай праблемы і пазнання яе маштабаў Ратцынгер-Бэнэдыкт даволі хутка ператварыўся ў аднаго з найбольш рашучых прыхільнікаў «жорсткай пазіцыі» і супрацоўніцтва са свецкімі следчымі і карнымі органамі. «Панцырны» і «цвёрды» кансерватар, як яго называюць некаторыя крытыкі, выявіўся ў гэты раз даволі гнуткім, гатовым прызнаць памылковасць ранейшай тактыкі і адкрытым на распрацоўку карэнна новага падыходу.
Думаю, калі б хтосьці вынайшаў прыладу для вызначэння ўзроўню «цвёрдасці» і «эластычнасці», то, магчыма, аказалася б, што папа Бэнэдыкт XVI з’яўляецца больш эластычным, адкрытым і дыялагічным, чым многія яго крытыкі з-пад прагрэсіўнага брэнду.
Пётр Рудкоўскі
