Заклікі «не ўмешваць» палітыку ў рэлігію і рэлігію ў палітыку гучаць даволі часта. Аднак, што насамрэч азначае гэта «нязмешванне»? Ці існуе мяжа паміж рэлігійнай і палітычнай сферай? Гэтае пытанне з'яўляцца, мабыць, адным з найцяжэйшых для сацыяльнага навучання Касцёла.
Складанасць пастаўленага вышэй пытання вынікае галоўным чынам з неадназначнасці паняцця «палітыкі» і «палітычнасці». Можна выдзеліць прынамсі два разуменні палітыкі: класічнае і навачаснае. Старажытныя грэкі, у прыватнасці, Арыстотэль, схільны былі прэзентаваць politike як сферу рэалізацыі агульнага дабра. Арыстотэлеўская праца «Палітыка», водле меркавання многіх даследнікаў, была напісана як працяг «Нікамахейскай этыкі», што мае свае інтэрпрэтацыйныя наступствы: палітычная дзейнасць была для Арыстотэля спосабам ажыццяўлення этычных каштоўнасцяў, прычым найбольш шляхетным спосабам. Інакш кажучы, кожны маральна развіты чалавек павінен быць палітыкам.
Апошні сказ можа нас па-сапраўднаму шакіраваць. Можа быць, мы неаднойчы чулі нешта адваротнае: кожны маральна развіты чалавек павінен трымацца як найдалей ад палітыкі. Мараль і палітыка, маўляў, несумяшчальныя. Такія рэакцыі можна спрабаваць растлумачыць тым, што мы з'яўляемся ў значнай ступені - свядомымі ці несвядомымі - спадкаемцамі макіявелісцка-гобсаўскай канцэпцыі палітыкі і палітычнасці. «Князь» Ніколя Макіявеллі ўвасабляе публічнага дзеяча (=палітыка), здольнага ўмела выкарыстоўваць чалавечыя слабасці «для патрэбных мэтаў». Томас Гобс у сваю чаргу здолеў пераканаць навачаснага чалавека, што ў аснове палітыкі як прасторы арганізоўвання грамадскага жыцця хаваецца негатыўны прынцып: прадухіленне «вайны ўсіх супраць усіх». Пэўнае мноства эгаістычных індывідаў аддае частку сваёй свабоды валадару (калектыўнаму ці асабоваснаму), каб той пры дапамозе заканадаўства і сродкаў «легальнага прымусу» прадухіляў канфлікты паміж гэтымі эгаістычнымі індывідамі. Такім чынам, палітыка пачала ўспрымацца як імкненне эгаістычных індывідаў заняць прывілеяваную пазіцыю ў грамадстве, атрымаць максімальны выйгрыш ад «сацыяльнага кантракту».
Беручы пад увагу ўспрыманне палітыкі як сферы амаральнай барацьбы за ўладу, якое стала паўсюдным пад уплывам навачасных грамадска-палітычных ідэй, цяжка здзіўляцца, чаму Касцёл або Царква імкнецца пазбегнуць нават ценю палітычнага заангажавання. Бо і сапраўды, ператварэнне Касцёла/Царквы ў «палітычнага гульца» нанесла б непапраўную шкоду гэтай інстытуцыі, бо не толькі пазбавіла б яе аўтаноміі, а і паставіла б пад сумнеў яе трансцэндэнтны характар.
Адначасна ж існуе вострая патрэба вяртання (а мо і навяртання) да таго старажытнагрэцкага ідэалу палітычнасці як супольнаснага дзеяння свабодных грамадзян, арыентаванага на ажыццяўленне агульнага дабра. Можа, гэтае класічнае разуменне палітычнасці падасца камусьці занадта ідэалістычным і неканкрэтным, аднак, менавіта яно гарантуе сапраўднае вызваленне ад «вайны ўсіх проці ўсіх». А гэта па той простай прычыне, што яно робіць стаўку не на "натуральны стан" эгаістычнага індывіда, а на paideia, гзн. інтэгральнае выхаванне чалавека, здабыццё ім цнотаў і прэдыспазіцый як перадумову для грамадзянскага (=палітычнага) дзеяння. Сіла старажытнагрэцкай канцэпцыі палітычнасці палягае ў тым, што яна абапірае палітыку на культуры, у той час, як навачаснасць абапірае палітыку на (сваеасабліва разуметай) натуры.
Менавіта на культуру як на аснову палітыкі кладзе націск Ян Павел ІІ ў сваёй знакамітай энцыкліцы Centesimus annus. Цікава, аднак, што ў лацінскім арыгінале энцыклікі мы не знойдзем слова cultura, затое знаходзім словазлучэнне animi cultus, якое ў перакладах явіцца як «культура». Animi cultus літаральна азначае "духоўнае выхаванне" і менавіта гэтае значэнне трэба лічыць першасным значэннем слова "культура". Пяты раздзел згаданага дакумента ў значнай ступені прысвечаны небяспецы, якую нясе ў сабе таталітарызм, а гэта небяспека палягае ў дэструкцыі культуры, разуметай як cultus animi. Таталітарызм нясе пагрозу культуры і духоўнасці — вось галоўны пасыл пятага раздзела энцыклікі.
Адносна культуры як духоўнага выхавання знаходзім у энцыкліцы шмат іншых цікавых і каштоўных рэфлексій. У 49 пункце пантыфік піша пра культуру як прастору шукання ісціны (не забываючы ўказаць на дыялог як прыяртэтны метад гэтага шукання), а наступны, 50-ты пункт пачынаецца з фразы:
«З гэтага адкрытага і ўзнаўлянага ў кожным пакаленні шукання ісціны атрымлівае свой характар культура народа».
Зноў жа, варта звярнуць увагу на некаторыя моўныя нюансы, а менавіта фразеалогію, якая маецца ў лацінскім тэксце энцыклікі. Там гаворка ідзе не проста пра «культуру народа», а пра cultus et humanitas Nationis — культ(ура) і «чалавечнасць» Народа.
Такім чынам, нацыянальнай культуры адведзена ў энцыкліцы каласальная роля: быцця месцам дыялагічнага шукання ісціны. Нацыянальная культура явіцца як фактар «учалавечання», гэта значыць, раскрыцця ў чалавеку яго духоўнага патэнцыялу. Праз нацыянальную культуру - трэба меркаваць - адбываецца таксама (на)вяртанне да старажытнагрэцкай politike. Дзякуючы ёй палітыка перастае быць барацьбой эгаістычных індывідаў, а становіцца сапраўды супольнасным узаемадзеяннем, скіраваным на супольнае дабро.
Якая ўва ўсім гэтым роля Касцёла/Царквы? Хоць Касцёл павінен настолькі, наколькі гэта магчыма, трымацца здалёк ад палітычнага спаборніцтва, то ўсё ж застаецца на яго плячах адказнасць за згаданую вышэй «культуру і чалавечнасць Народа», інакш кажучы, тое, што застаецца каштоўным незалежна ад таго, чыя партыя або ідэалогія дамінуе ў палітычнай сферы. Пра гэта ясна гаворыцца ў энцыкліцы:
«У гэтым кантэксце неабходна нагадаць, што евангелізацыя таксама іграе сваю ролю ў культуры розных народаў, падтрымліваючы культуру ў яе поступе ў накірунку ісціны і дапамагаючы ў яе ачышчэнні і ўзбагачэнні» (пункт 50).
Пра тое, наколькі сказанае вышэй было важным для пантыфіка, сведчыць той факт, што амаль дакладна такія ж словы маюцца ў іншай яго энцыкліцы, Redemptoris missio (гл.: пп. 39 і 52). Шырэйшы кантэкст энцыклікі Centesimus annus (прысвечанай перадусім асэнсаванню перамен у Цэнтральна-ўсходняй Еўропе канца 80-ых, пач. 90-ых) дазваляе беспамылова зразумець, што аўтар мае на ўвазе, кажучы пра «ачышчэнне» і «ўзбагачэнне» нацыянальных культур. Гаворка ідзе пра вызваленне ад бальшавісцкай спадчыны. Бо бaльшавізм не толькі зруйнаваў нацыянальныя культуры. Бальшавізм падарваў веру ў сэнс культывавання нацыянальных культур. Касцёл/Царква, будучы супольнасцю, абдараванай звышнатуральнымі ласкамі, можа і павінен даваць«проціяддзе» гэтаму бязвер'ю.
Вернемся ж да пытання, пастаўленгага на пачатку гэтага допісу. У святле праведзеных разважанняў можна сказаць, што ўсе пытанні, якія змяшчаюць у сабе канцэпт «палітычнасці» змяшчаюць у сабе двухсэнсоўнасць, адкуль можа брацца сціжма непаразуменняў. Дзеля яснасці сфармулюйма пытанне такім чынам: Ці ў храмах або на рэлігійных спатканнях можа адбывацца палітычная агітацыя?
Адказ на гэтае пытанне адназначна адмоўны.
А цяпер іншая версія пытання: Ці ў храмах або на рэлігійных спатканнях можа мець месца прамоцыя нацыянальнай культуры?
Магчыма, простага адказу на гэта пытанне няма. Але перад тым, як хтось дасць які-кольвечы адказ на гэта другое пытанне, настойліва рэкамендую праштудыяваць пяты раздзел Centesimus annus.
Пётр Рудкоўскі
