Апостальскі ліст Яна Паўла ІІ «Dies Domini»

Апостальскі ліст

Святога Айца Яна Паўла ІI

біскупам, святарам, законніцам і законнікам,
а таксама вернікам Каталіцкага Касцёла

аб святкаванні нядзелі

(пераклад Секцыі па перакладзе літугрічных тэкстаў і афіцыйных дакументаў Касцёла Літургічнай камісіі пры Канферэнцыі Каталіцкіх Біскупаў у Беларусі)

ЗМЕСТ

• Уступ
• Раздзел І
  DIES DOMINI
  Святкаванне справы Стварыцеля
• Раздзел II
  DIES CHRISTI
  Дзень уваскрослага Пана і дару Святога Духа
• Раздзел III
  DIES ECCLESIAE
  Эўхарыстычны сход – cэрца нядзелі
• Раздзел IV
  DIES HOMINIS
  Нядзеля – дзень радасці, адпачынку і салідарнасці
• Раздзел V
  DIES DIERUM
  Нядзеля – першапачатковае свята, якое адкрывае значэнне часу
• ЗАКАНЧЭННЕ
• СПАСЫЛКІ

УСТУП

Мае шаноўныя браты ў біскупстве і святарстве,
дарагія браты і сёстры!

1. Дзень Пана – як называлася нядзеля з Апостальскіх часоў¹ – заўсёды меў асаблівую пашану ў гісторыі Касцёла з прычыны яго цеснай сувязі з самой сутнасцю хрысціянскай таямніцы. У тыднёвым цыкле нядзеля нагадвае пра дзень уваскрасення Хрыста. Гэта Пасха тыдня, падчас якой мы святкуем перамогу Хрыста над грахом і смерцю, а таксама завяршэнне ў Ім справы першага стварэння і пачатак “новага стварэння” (пар. 2 Кар 5, 17). Гэта дзень, калі мы ва ўдзячнай адарацыі ўзгадваем першы дзень існавання свету, гэта прадказанне “апошняга дня”, якога чакаем з жывою вераю, калі Хрыстус прыйдзе ў славе (пар. Дз 1, 11; 1 Тэс 4, 13-17) і ўсе рэчы адновяцца (пар. Ап 21, 5).

Таму слушна можна аднесці да нядзелі вокліч Псальміста: “Вось дзень, які Пан учыніў, будзем радавацца ў ім і весяліцца!” (Пс 118, 24). Запрашэнне да радасці, што гучыць у пасхальнай літургіі, адлюстроўвае здзіўленне, якое ахапіла жанчын, якія бачылі ўкрыжаванне Хрыста, а калі “вельмі рана, у першы дзень тыдня” (Мк 16, 2) прыйшлі да магілы, убачылі яе пустой. Гэта своеасаблівае запрашэнне перажыць зноў досвед двух вучняў з Эмаус, сэрца якіх “палала”, калі Уваскрослы спадарожнічаў ім, тлумачачы Пісанне, і аб’явіў сябе ў “ламанні хлеба” (пар. Лк 24, 32.35). Гэта рэха радасці – спачатку нясмелай, а пазней бурнай – якую адчулі Апосталы ўвечары таго ж дня, калі ўваскрослы Езус наведаў іх і адарыў сваім спакоем і сваім Духам (пар. Ян 20, 19-23).

 
2. Уваскрасенне Езуса – гэта фундаментальная падзея, на якой грунтуецца хрысціянская вера (пар. 1 Кар 15, 14). Гэтую цудоўную праўду можна цалкам зразумець толькі ў святле веры, але ў той жа час яе гістарычна пацвердзілі тыя, каму было дадзена ўбачыць уваскрослага Пана. У гісторыі чалавецтва гэтая цудоўная падзея не толькі абсалютна унікальная, але знаходзіцца ў самым цэнтры таямніцы часу. Бо Хрысту належыць “час і вечнасць”, пра што ўзгадваецца пры падрыхтоўцы пасхала падчас узнёслай літургіі Пасхальнай вігіліі. Такім чынам Касцёл, адзначаючы дзень уваскрасення Хрыста, не толькі адзін раз у год, але кожную нядзелю імкнецца паказаць усім пакаленням сапраўдны цэнтр гісторыі, у якім змешчана таямніца як пачатку, так і канчатковага лёсу свету.

Таму справядліва ўслед за аўтарам казання з IV ст. “дзень Пана” можна назваць “галоўным з дзён”². Той, хто атрымаў ласку веры ва ўваскрослага Пана, напэўна разумее значэнне гэтага дня тыдня і перажывае яго з такім жа глыбокім пачуццём, якое натхніла св. Гераніма сцвярджаць: “Нядзеля – гэта дзень уваскрасення, гэта дзень хрысціянаў, гэта наш дзень”³. Для хрысціянаў нядзеля з’яўляецца “першасным і асноўным святам”⁴, устаноўленым не толькі для адліку часу, але і для таго, каб адкрыць яго глыбокі сэнс.

 
3. Галоўнае значэнне гэтага дня, што прызнавалася на працягу двухтысячагадовай гісторыі, было выразна пацверджана Другім Ватыканскім Саборам: “Кожныя восемь дзён Касцёл святкуе пасхальную таямніцу згодна з апостальскай традыцыяй, якая распачалася з дня Хрыстовага ўваскрасення, з дня, які і быў названы “днём Пана”⁵ або нядзеляй. Павел VI яшчэ раз падкрэсліў значэнне нядзелі, калі зацвердзіў новы агульны Рымскі каляндар і паўсюдныя прадпісанні, якія вызначаюць парадак літургічнага года⁶. Надыход трэцяга тысячагоддзя заклікае вернікаў паразважаць над гісторыяй у святле Хрыста, а таксама запрашае іх з новым стараннем адкрываць сэнс нядзелі: яе “таямніцу”, мэту святкавання і значэнне для хрысціянскага і чалавечага жыцця.

Дарагія браты ў біскупстве, я з задавальненнем адзначаю, што за час пасля Сабору гэтая важная тэма натхніла вас, як настаўнікаў веры, не толькі на шматлікія выказванні, але і на розныя пастырскія крокі, якія вы рэалізавалі або індывідуальна, або супольна з вашымі святарамі. Я пажадаў накіраваць гэты апостальскі ліст да вас напярэдадні Вялікага Юбілею 2000-га года, каб падтрымаць вашыя пастырскія намаганні ў гэтай важнай справе. У той жа час хачу звярнуцца да ўсіх вас, хрысціяне, быццам я духоўна прысутнічаю ў вашых супольнасцях, дзе вы збіраецеся з вашымі пастырамі кожную нядзелю, каб цэлебраваць Эўхарыстыю і адзначаць “дзень Пана”. Гэты апостальскі ліст быў натхнёны яшчэ маім біскупскім служэннем у Кракаве, а таксама наведваннем рымскіх парафій, якія я, ужо будучы біскупам Рыма і Намеснікам Пятра, рэгулярна наведваў у нядзелі на працягу ўсяго літургічнага года. Гэты ліст з’яўляецца нібы працягам жывога дыялогу з вернікамі, які я заўсёды з радасцю падтрымліваю, каб разважаць разам з вамі пра сэнс нядзелі і падкрэсліць матывы яе святкавання як сапраўднага “дня Пана” ў зменлівых акалічнасцях нашага часу.

 
4. Яшчэ нядаўна “святкаванне” нядзелі было лягчэй захоўваць у традыцыйна хрысціянскіх краінах, таму што ў гэтым удзельнічала вялікая колькасць вернікаў і гэтаму спрыяла арганізацыя грамадства, у якім нядзельны адпачынак быў нормаю, якая датычыла розных форм працы. Аднак сёння, нават у тых краінах, дзе нядзеля афіцыйна мае святочны характар, сацыяльна-эканамічныя ўмовы часта прыводзяць да істотных змен у агульных паводзінах, а такім чынам і ў характары нядзелі. Стала больш распаўсюджаным практыкаванне “ўік-энда”, своеасаблівага штотыднёвага “адпачынку”, які нярэдка праводзіцца далёка ад сталага месца жыхарства і часта звязаны з удзелам у розных формах культурных, палітычных або спартыўных мерапрыемстваў, якія звычайна арганізуюцца ў выходныя дні. Безумоўна, гэты сацыяльна-культурны феномен мае станоўчыя бакі, калі, спрыяючы развіццю людзей і паляпшэнню жыцця грамадства ў цэлым, ушаноўваюцца пры гэтым сапраўдныя каштоўнасці. Усё гэта дазваляе не толькі задаволіць патрэбу адпачынку, але таксама і патрэбу “святкавання”, якая ўласціва нашай чалавечай натуры. На жаль, калі нядзеля губляе свой асноўны сэнс і становіцца толькі заканчэннем тыдня, можа так стацца, што гарызонт людзей зменшыцца настолькі, што яны перастануць бачыць “нябёсы”⁷. Нават урачыста апрануты, чалавек не будзе здольны “святкаваць”.

Вучні Хрыста, аднак, павінны ўсведамляць розніцу паміж святкаваннем нядзелі, якое павінна стаць сапраўдным асвячэннем дня Пана, і “ўік-эндам”, які ў асноўным разумеецца як час адпачынку і забаў. Для гэтага неабходна сапраўдная духоўная сталасць, што дазволіць хрысціянам “быць сабою” і паспрыяе таму, што, паслядоўна захоўваючы вернасць дару веры, яны заўсёды змогуць пацвердзіць сваю надзею (пар. 1 П 3, 15). Гэта патрабуе таксама больш глыбокага разумення нядзелі, каб нават у складаных абставінах перажываць яе ў поўнай паслухмянасці Святому Духу.

 
5. З гэтай перспектывы сітуацыя выглядае не вельмі адназначна. З аднаго боку, прыклад некаторых маладых Касцёлаў паказвае, з якой вялікай адданасцю можна святкаваць нядзелю як у гарадах, так і ў найбольш аддаленых вёсках. Аднак у іншых рэгіёнах у сувязі з узгаданымі сацыяльнымі цяжкасцямі, а магчыма таксама з-за слабой рэлігійнай матывацыі працэнт вернікаў, якія ўдзельнічаюць у нядзельнай літургіі, вельмі нізкі. Здаецца, многія хрысціяне не ўсведамляюць не толькі галоўнай ролі Эўхарыстыі, але нават сам абавязак дзякаваць Пану і маліцца разам з іншымі ва ўлонні касцёльнай супольнасці. Яшчэ адной праблемай, якая ўзнікае не толькі ў місійных краінах, але і ў традыцыйна хрысціянскіх, з’яўляецца недахоп святароў, што часам ускладняе цэлебрацыю нядзельнай Эўхарыстыі ў асобных супольнасцях.

 
6. Перад абліччам новых сітуацый і праблем, якія з іх вынікаюць, сёння напэўна неабходна нанова адкрыць глыбокія дактрынальныя абгрунтаванні, якія з’яўляюцца падставай касцёльнага наказу, каб усе вернікі разумелі, наколькі вялікай каштоўнасцю ёсць нядзеля ў хрысціянскім жыцці. Імкнучыся да гэтага, мы ідзём следам за старадаўняй традыцыяй Касцёла, якую выразна пацвердзіў Другі Ватыканскі Сабор, навучаючы, што ў нядзелю «хрысціяне павінны збірацца разам, каб слухаць Божае слова і ўдзельнічаць у Эўхарыстыі, каб узгадваць муку, уваскрасенне і славу Езуса Хрыста і дзякаваць Богу, які іх “адарыў жывой надзеяй праз уваскрасенне Езуса Хрыста з мёртвых” (пар. 1 П 1, 3)»⁸.

 
7. Абавязак святкавання нядзелі, асабліва ўдзел у Эўхарыстыі і адпачынак у духу хрысціянскай радасці і братэрства, становіцца больш зразумелым, калі памятаем шматлікія аспекты гэтага дня, на якія звернем увагу ў гэтым лісце.

Гэты дзень знаходзіцца ў самым цэнтры хрысціянскага жыцця. З пачатку майго Пантыфікату я няспынна паўтараю: “Не бойцеся! Адчыніце насцеж дзверы для Хрыста!”⁹. І сёння я таксама заклікаю ўсіх адкрыць нанова значэнне нядзелі: Не бойцеся прысвяціць ваш час Хрысту! Так, давайце адчынім наш час Хрысту, каб Ён асвятліў яго і надаў яму кірунак. Ён адзіны, хто ведае таямніцы часу і таямніцы вечнасці і дае нам “свой дзень” як пастаянна новы дар сваёй любові. Паўторнае адкрыццё сэнсу гэтага “дня” – гэта ласка, аб якой трэба прасіць не толькі для таго, каб выконваць патрабаванні веры, але таксама каб канкрэтна адказаць на праўдзівыя і глыбокія патрэбы кожнага чалавека. Час, прысвечаны Хрысту, ніколі не будзе часам страчаным, але наадварот, будзе часам набытым, які робіць нашае жыццё і нашыя адносіны сапраўды чалавечнымі.

РАЗДЗЕЛ І
DIES DOMINI

Святкаванне справы Стварыцеля

 
“Усё праз Яго сталася” (Ян 1, 3)

8. Для хрысціяніна нядзеля з’яўляецца перадусім пасхальным святам, цалкам асветленым бляскам славы ўваскрослага Хрыста. Гэта святкаванне “новага стварэння”. Але гэты аспект, калі разважаць глыбей, указвае на непарыўную сувязь нядзелі з тым, што гаворыцца на першых старонках Св. Пісання пра Божы план стварэння свету. Калі ж праўдай ёсць тое, што Слова сталася целам, “калі надышла паўнату часу” (Гал 4, 4), то праўдай ёсць таксама тое, што Хрыстус, паводле моцы сваёй уласнай таямніцы, як спрадвечны Сын Айца, з’яўляецца пачаткам і канцом сусвету. Піша пра гэта св. Ян у пачатку свайго Евангелля: “Усё праз Яго сталася, і без Яго нічога не сталася з таго, што сталася” (Ян 1, 3). Св. Павел таксама падкрэслівае гэта ў сваім Пасланні да Каласянаў: “У Ім было створана ўсё, што на нябёсах і на зямлі, бачнае і нябачнае (...). Усё праз Яго і для Яго было створана” (Кал 1, 16). Гэтая дзейсная прысутнасць Сына ў Божай справе стварэння адкрываецца ў пасхальнай таямніцы, калі Хрыстус уваскрос як “Першынец сярод тых, якія заснулі” (1 Кар 15, 20), і даў пачатак стварэнню, а таксама распачаў працэс, які Ён сам завершыць, калі вернецца ў славе і “перадасць Валадарства Богу і Айцу (…), каб Бог быў усё ва ўсім” (1 Кар 15, 24.28).

Такім чынам, ужо ў пачатку стварэння Божы план змяшчаў у сабе “сусветную місію” Хрыста. Гэтае хрыстацэнтрычнае бачанне спадарожнічала Богу, калі Ён, паглядзеўшы з прыхільнасцю на ўласную справу, адпачыў пасля ўсёй сваёй працы і “благаславіў сёмы дзень, і асвяціў яго” (Быц 2, 3). Згодна з аўтарам першага біблійнага апісання стварэння, якое прадстаўляе святарская традыцыя, менавіта тады быў устаноўлены “шабат”, які адыграў значную ролю ў першым Запавеце і ў нейкай ступені прадказаў святы дзень новага і канчатковага Запавету. Тэма “адпачынку Бога” (пар. Быц 2, 2) і адпачынку, які атрымаў у абяцанай зямлі народ пасля выйсця з Егіпта (пар. Зых 33, 14; Дрг 3, 20; 12, 9; Нав 21, 44; Пс 95 (94), 11), у Новым Запавеце разумеецца па-новаму, у перспектыве канчатковага “адпачынку ў шабат” (пар. Гбр 4, 9), у які Хрыстус увайшоў праз сваё ўваскрасенне і ў які павінен увайсці народ Божы, нястомна наследуючы Яго сыноўнюю паслухмянасць (пар. Гбр 4, 3-16). Таму для лепшага разумення нядзелі мы павінны перачытаць цудоўнае апавяданне пра стварэнне і паглыбіць разуменне тэалогіі “шабату”.

 
“На пачатку стварыў Бог неба і зямлю” (Быц 1, 1)

9. Паэтычны стыль кнігі Быцця добра выражае здзіўленне чалавека перад вялізнай справай стварэння, а таксама звязанае з гэтым праслаўленне таго, хто ўсё паклікаў з нічога да існавання. Старонкі гэтай кнігі маюць глыбока рэлігійны характар, з’яўляюцца гімнам Стварыцелю сусвету, які паказаны як адзіны Пан. Гэтае сцвярджэнне адкідае няспынныя спакусы абагаўлення самога сусвету. У той жа час гэта гімн, які апявае прыгажосць створанай рэчаіснасці, сфармаванай усемагутнай і міласэрнай рукою Бога.

“І ўбачыў Бог, што гэта добра” (Быц 1, 10.12 і інш.). Шматразовае паўтарэнне ў апавяданні гэтага рэфрэну надае станоўчы сэнс усяму, што знаходзіцца ў свеце, а таксама ўводзіць у таямніцу, якая дапамагае адпаведна зразумець яго, і адкрывае перад ім магчымасць аднаўлення: свет добры настолькі, наколькі злучаны са сваёй крыніцай, а калі яго сапсуе грэх, ён ізноў становіцца добрым, калі праз ласку вяртаецца да таго, хто яго стварыў. Зразумела, што гэты працэс не датычыць непасрэдна рэчаў ці жывёлаў, але людзей, якія атрымалі непараўнальны дар свабоды і адначасова рызыку, якая з ёй звязана. Адразу за апавяданнем пра стварэнне Біблія спецыяльна паказвае драматычны кантраст паміж веліччу чалавека, створанага паводле вобразу і на падабенства Бога, і яго падзеннем, якое распачынае ў свеце змрочную гісторыю граху і смерці (пар. Быц 3).

 
10. Паходзячы з Божай рукі, свет мае на сабе адбітак Яго дабрыні. Гэты прыгожы і цудоўны свет заслугоўвае на тое, каб мы радаваліся яму. Але ён існуе таксама для таго, каб мы кіравалі ім і развівалі яго. Неабходнасць “завяршэння” Божай справы адкрывае ў свеце перспектыву для працы чалавека. “І скончыў Бог у сёмы дзень працу сваю, якую рабіў, і на сёмы дзень адпачыў ад усёй працы сваёй, якую зрабіў” (Быц 2, 2). Праз гэты антрапаморфны вобраз Божай “працы” Біблія не толькі дазваляе нам убачыць містычную сувязь паміж Стварыцелем і створаным светам, але і адкрывае заданне людзей у дачыненні да свету. “Праца” Бога – гэта своеасаблівы прыклад для чалавека, пакліканага не толькі жыць у свеце, але і “будаваць” яго, становячыся такім чынам “супрацоўнікам” Бога. Як я пісаў у энцыкліцы Laborem Exercens, першы раздзел кнігі Быцця з’яўляецца ў нейкім сэнсе першым “евангеллем працы”¹⁰. Гэтую праўду таксама падкрэсліваў Другі Ватыкансі Сабор: “Створанаму паводле Божага вобразу чалавеку было даручана падпарадкоўваць сабе зямлю і ўсё, што яе напаўняе, і кіраваць светам справядліва і ў святасці, а, прызнаючы Бога Стварыцелем усяго, суадносіць сябе і ўсе рэчы з Ім так, каб праз падначаленне ўсяго чалавеку цудоўнае Божае імя праслаўлялася па ўсёй зямлі”¹¹.

Незвычайны прагрэс навукі, тэхнікі і культуры ў іх розных формах, які сёння мае небывалы тэмп, з’яўляецца ў гісторыі свету вынікам місіі, якую Бог даверыў мужчыну і жанчыне як заданне і абавязак насялення зямлі і панавання над ёй праз працу, згодна з наказамі Яго Закону.

 
“Шабат” – радасны адпачынак Стварыцеля

11. Паколькі “праца” Бога, паказаная на першых старонках кнігі Быцця, – гэта прыклад для чалавека, то “адпачынак” Божы таксама: “І скончыў Бог у сёмы дзень працу сваю, якую зрабіў” (Быц 2, 2). Тут мы зноў сустракаемся з антрапамарфічным бачаннем, багаты сэнс якога ёсць падставай для шматлікіх разважанняў.

Будзе памылковым лічыць “адпачынак” Бога нейкай “бяздзейснасцю”. Акт стварэння, які ёсць фундаментам свету, па сваёй прыродзе няспынны, і Бог заўсёды працуе, пра што сам Езус нагадвае, кажучы пра наказ святкавання шабату: “Айцец Мой дзейнічае дагэтуль, і Я дзейнічаю” (Ян 5, 17). Адпачынак Бога ў сёмы дзень не паказвае Бога, які перастаў працаваць, але падкрэслівае дасканаласць выкананай працы і больш азначае тое, што Бог затрымаўся перад тым, што ўчыніла Яго рука, каб паглядзець на ўсё позіркам радасці і задавальнення, бо было ўсё “вельмі добрым” (Быц 1, 31). Гэта “кантэмпляцыйны” позірк, які не шукае новых спраў, а захапляецца прыгажосцю таго, што здзейснена. Гэты позірк скіраваны на ўсе рэчы і асабліва на чалавека, на вянец стварэння. У гэтым позірку выяўляецца “абранніцкі” характар адносінаў, якія Бог хоча ўстанавіць са сваім стварэннем, учыненым на Яго вобраз, запрашаючы ўвайсці з Ім у саюз любові. Гэтую задуму Бог паступова споўніць, адкрываючы перспектыву збаўлення ўсяму чалавецтву праз збаўчы запавет, заключаны спачатку з Ізраэлем і споўнены ў Хрысце: менавіта ўцелаўлёнае Слова праз эсхаталагічны дар Святога Духа і праз Касцёл як сваё цела і абранніцу прынясе ўсяму чалавецтву міласэрнасць і любоў Айца.

 
12. У плане Стварыцеля ёсць і адрозненне, і цесная сувязь паміж парадкам стварэння і парадкам збаўлення. Гэта падкрэслівае ўжо Стары Запавет, калі паказвае сувязь наказу святкавання “шабату” не толькі з містычным “адпачынкам” Бога пасля дзён стварэння (пар. Зых 20, 8-11), але і з выратаваннем, якое Бог дае Ізраэлю, вызваляючы яго з егіпецкай няволі (пар. Дрг 5, 12-15). Бог, які адпачывае ў сёмы дзень і радуецца свайму стварэнню, гэта той самы Бог, які паказвае сваю славу, вызваляючы сваіх дзяцей ад прыгнёту фараона. Карыстаючыся вобразам, да якога ахвотна звярталіся прарокі, можна сказаць, што Бог аб’яўляецца як Абраннік перад сваёй абранніцай (пар. Ос 2, 16-24; Ер 2, 2; Іс 54, 4-8).

Як падказваюць некаторыя элементы габрэйскай традыцыі¹², для таго каб зразумець сутнасць “шабату”, Божага “адпачынку”, мы павінны глыбока ўсвядоміць шлюбны характар адносінаў, якія існуюць у Старым і ў Новым Запавеце паміж Богам і Яго народам. Осія, напрыклад, цудоўна піша пра гэта: “І заключу ў той дзень з ёю запавет, з палявымі звярамі і з птушкамі нябеснымі, і з паўзунамі. Лук, меч і вайну знішчу з яе зямлі і дам ёй бяспечнае жыццё. Я заручуся з табою навекі, заручуся з табою ў праўдзе і правасуддзі, у міласці і міласэрнасці. Я заручуся з табою ў вернасці, і ты пазнаеш Пана” (Ос 2, 20-21).

 
”І благаславіў Бог сёмы дзень, і асвяціў яго” (Быц 2, 3)

13. Загад святкавання шабату, які з першага Запавету вядзе да нядзелі новага і вечнага Запавету, сягае самой сутнасці Божага плану. Вось чаму гэты загад не быў змешчаны сярод многіх іншых культавых наказаў, але стаў часткай Дэкалогу, “дзесяці слоў”, якія з’яўляюцца фундаментам маральнага жыцця, закладзенага ў сэрцы кожнага чалавека. Разглядаючы гэтую запаведзь як элемент асноўных этычных структур, Ізраэль, а пасля Касцёл паказваюць, што не лічаць яе адным з многіх дысцыплінарных прадпісанняў, якія рэгулююць рэлігійную практыку супольнасці, але прызнаюць яе істотным і неад’емным знакам адносінаў з Богам, прадказаных і прапанаваных у біблійным Аб’яўленні. У гэтай перспектыве і сёння хрысціяне павінны нанова паглядзець на гэтую запаведзь. Хоць гэтая запаведзь пераклікаецца з натуральнай патрэбай чалавека адпачываць, трэба аднак шукаць яе глыбокі сэнс у святле веры, каб не ператварыць яе ў нешта звычайнае і не сказіць яе зместу.

 
14. Такім чынам, нядзеля – гэта дзень адпачынку, таму што менавіта гэты дзень Бог “благаславіў” і “асвяціў”, аддзяліўшы яго ад іншых дзён, каб ён быў сярод іх “днём Пана”.

Каб цалкам зразумець сэнс гэтага “асвячэння” шабату, пра які гаворыць першае біблійнае апавяданне пра стварэнне, мы павінны разгледзець увесь гэты тэкст, які выразна паказвае, што ўсё без выключэння павінна падпарадкоўвацца Богу. Час і прастора належаць Яму. Ён Бог не аднаго толькі дня, але ўсіх дзён чалавецтва.

У такім разе, калі Бог “асвячае” сёмы дзень адмысловым благаслаўленнем і чыніць яго “сваім днём” у поўным сэнсе гэтага слова, мы павінны разумець гэта менавіта ў кантэксце той глыбокай дынамікі дыялогу запавета, сапраўднага “абранніцкага” дыялогу. Гэта дыялог любові, які ніколі не спыняецца і не становіцца манатонным, бо адбываецца ў розных танальнасцях любові, пачынаючы ад простых і звычайных і дасягаючы больш высокіх, якія без ваганняў апісвае Святое Пісанне і многія містыкі пры дапамозе вобразаў абранніцкай любові.

 
15. На самой справе ўвесь чалавечы час, а таксама і ўсё жыццё чалавека павінны стаць праслаўленнем і падзякаю Стварыцелю. Аднак, адносіны чалавека з Богам павінны таксама выяўляцца ў хвіліны асаблівай малітвы, каб маглі ператварацца ў цесны дыялог, што ахоплівае ўсю асобу. “Дзень Пана” – найбольш адпаведны дзень для такіх адносінаў. У гэты дзень чалавек узносіць свае спевы да Бога і становіцца голасам усяго стварэння.

Менавіта таму гэты дзень з’яўляецца днём адпачынку. У прыгнятальным працоўным рытме, часам вельмі цяжкім, перапынак ёсць знакам “аднаўлення” і “вызвалення” і сведчыць пра залежнасць чалавека і свету ад Бога. Усё належыць Богу! Дзень Пана зноў і зноў пацвярджае гэтую праўду. Вельмі моцна падкрэслівае гэта вобразная інтэрпрэтацыя “шабату” як пэўнага элементу “сакральнай архітэктуры” часу, пра што кажа біблійнае Аб’яўленне¹³. Шабат нагадвае, што сусвет і гісторыя належаць Богу і без сталага разумення гэтай праўды чалавек не можа быць супрацоўнікам Стварыцеля ў свеце.

 
“Памятай”, каб “асвячаць”

16. Запаведзь Дэкалогу, у якой Бог загадвае захоўваць шабат, дакладна запісана ў кнізе Зыходу: “Памятай пра дзень шабату, каб асвячаць яго” (20, 8). Крыху далей натхнёны тэкст абгрунтоўвае гэты загад і ўзгадвае справу, здзейсненую Богам: “За шэсць дзён учыніў Пан неба і зямлю, і мора, і ўсё, што ў іх, і на сёмы дзень адпачыў. Таму благаславіў Пан дзень шабату і асвяціў яго” (в. 11). Перад тым, як загадаць нешта зрабіць, запаведзь указвае на факт, пра які трэба памятаць. Заклікае абудзіць памяць пра вялікую і галоўную справу Бога – стварэнне. Памяць павінна натхняць усё рэлігійнае жыццё чалавека, каб пасля напоўніць дзень, у які ён пакліканы адпачываць. Адпачынак такім чынам набывае сакральны характар: вернік павінен адпачываць не толькі так, як Бог, але таксама адпачываць у Пану, аддаючы Яму ўсё стварэнне ў паставе праслаўлення, падзякі, сыноўняй прыхільнасці і абранніцкага сяброўства.

 
17. Матыў “памяці” пра вялікія Божыя справы прадстаўлены ў кантэксце адпачынку ў шабат таксама ў кнізе Другазаконня (5, 12-15), дзе запаведзь грунтуецца не столькі на справе стварэння, колькі на вызваленні, якое здзейсніў Бог, выводзячы Ізраэль з Егіпта: “Памятай, што і ты быў нявольнікам у зямлі егіпецкай, і што Пан Бог твой вывеў цябе адтуль моцнаю рукою і распраўленым плячом, таму і наказаў табе Пан, Бог твой, святкаваць дзень шабату” (Дрг 5, 15).

Гэтая фармуліроўка дапаўняе тую, якую мы толькі што разглядалі. Абедзьве адкрываюць значэнне “дня Пана” у перспектыве тэалогіі стварэння і збаўлення. Такім чынам, асноўная ідэя запаведзі гэта не проста перапынак у працы, але святкаванне вялікіх Божых спраў.

Адпачынак чалавека ў дзень Пана набывае сваё поўнае значэнне настолькі, наколькі жывой ёсць памяць, напоўненая ўдзячнасцю і праслаўленнем Бога. Ведаючы гэта, чалавек можа больш глыбока разумець характар Божага “адпачынку”, можа мець у ім удзел і перажываць радаснае хваляванне Стварыцеля, які, здзейсніўшы справу стварэння, убачыў, што ўсё, што Ён стварыў, было “вельмі добрым” (Быц 1, 31).

 
Ад шабату да нядзелі

18. Паколькі трэцяя запаведзь звязана з памяццю пра збаўчыя справы Бога, хрысціяне, заўважаючы выключнасць і адметнасць новай і канчатковай эпохі, якую распачаў Хрыстус, пастанавілі святкаваць першы дзень пасля шабату, таму што ў гэты дзень уваскрос Пан. Пасхальная таямніца Хрыста – гэта поўнае адкрыццё таямніцы вытокаў, гэта вяршыня гісторыі збаўлення і прадказанне эсхаталагічнага заканчэння свету. Тое, што здзейсніў Бог праз стварэнне і што ўчыніў для свайго народа, выводзячы яго з Егіпта, знайшло сваё поўнае адлюстраванне ў смерці і ўваскрасенні Хрыста. Аднак канчаткова здзейсніцца ў хвіліну парузіі, калі Хрыстус прыйдзе ў славе. У Ім “духоўнае” значэнне шабату цалкам рэалізавана, што падкрэслівае св. Грыгорый Вялікі, кажучы: “Для нас сапраўдны шабат – гэта асоба нашага Адкупіцеля, Пана нашага Езуса Хрыста”¹⁴. Вось чаму радасць, з якой Бог у першы шабат чалавецтва прыглядаецца да стварэння, учыненага з нічога, цяпер выяўляецца ў радасці, з якой Хрыстус у Велікодную нядзелю з’явіўся сваім вучням і прынёс ім дар спакою і Духа (пар. Ян 20, 19-23). Чалавецтва ў пасхальнай таямніцы, а з ім і ўсё стварэнне, якое “стогне і пакутуе ажно да цяперашняга часу” (Рым 8, 22), спазнала сваё новае “выйсце” да свабоды дзяцей Божых, якія разам з Хрыстом могуць усклікаць: “Абба, Ойча!” (Рым 8, 15; Гал 4, 6). У святле гэтай таямніцы значэнне старазапаветнага наказу святкавання дня Пана адноўлена, дапоўнена і цалкам паказана ў славе, якая ззяе на твары ўваскрослага Хрыста (пар. 2 Кар 4, 6). Мы пераходзім ад “шабату” да “першага дня пасля шабату”, ад сёмага дня да “першага дня”: dies Domini становіцца dies Christi!

РАЗДЗЕЛ II
DIES CHRISTI

Дзень уваскрослага Пана i дару Святога Духа

 
Пасха тыдня

19. “Мы святкуем нядзелю, каб успамінаць хвалебнае ўваскрасенне Пана нашага Езуса Хрыста не толькі ў Вялікдзень, але і кожны тыдзень,” – так пісаў папа Інакенцій І у пачатку V ст.¹⁵, сведчачы пра паўсюдную практыку, якая з’явілася ў першыя гады пасля ўваскрасення Пана. Св. Базыль кажа пра “святую нядзелю, ушанаваную ўваскрасеннем Пана, якая ёсць першым днём сярод усіх астатніх”¹⁶, а св. Аўгустын называе нядзелю “сакрамэнтам Пасхі”¹⁷.

Гэтая глыбокая сувязь паміж нядзеляй і ўваскрасеннем Пана выразна падкрэсліваецца ўсімі Касцёламі, як на Усходзе, так і на Захадзе. У традыцыі Усходняга Касцёла, у прыватнасці, кожная нядзеля – гэта anastаsimos hemеra (дзень уваскрасення)¹⁸, і менавіта таму яна знаходзіцца ў цэнтры ўсяго культу.

У святле гэтай працяглай і паўсюднай традыцыі выразна бачна, што хоць дзень Пана, як ужо казалі, сягае самой справы стварэння, больш за тое, біблійнай таямніцы “адпачынку” Бога, усё ж такі для поўнага разумення яго сэнсу трэба непасрэдна звярнуцца да ўваскрасення Хрыста. Менавіта гэта вызначае змест хрысціянскай нядзелі: дзякуючы ёй кожны тыдзень у думках і ў жыцці вернікаў нанова паўстае пасхальная падзея, як сапраўдная крыніца збаўлення свету.

 
20. Паводле аднолькавага сведчання Евангелляў уваскрасенне Езуса Хрыста адбылося “у першы дзень пасля шабату” (Мк 16, 2.9; Лк 24, 1; Ян 20, 1). У той жа дзень уваскрослы Пан аб’явіўся двум вучням з Эмаус (пар. Лк 24, 13-35) і адзінаццаці Апосталам сабраным разам (пар. Лк 24, 36; Ян 20, 19). Праз восем дзён, як сведчыць Евангелле паводле св. Яна (пар. 20, 36), калі вучні зноў сабраліся разам, Езус прыйшоў да іх і дазволіў Тамашу дакрануцца да сябе, паказваючы знакі сваёй мукі. Была нядзеля, дзень Пяцідзесятніцы, першы дзень восьмага тыдня пасля габрэйскага свята Пасхі (пар. Дз 2, 1), калі праз спасланне Духа Святога споўнілася абяцанне, якое Езус даў Апосталам пасля ўваскрасення (пар. Лк 24, 49; Дз 1, 4-5). Гэта быў дзень першага прапаведавання і першых хрышчэнняў: Пётр абвясціў сабраным, што Хрыстус уваскрос з памерлых, і пасля гэтага тыя, “хто прыняў слова ягонае, ахрысціліся” (Дз 2, 41). Такім было аб’яўленне Касцёла, паказанага як народ, у які збіраюцца разам, нягледзячы на ўсе іх адрозненні, рассеяныя дзеці Божыя.

 
Першы дзень тыдня

21. З гэтых прычын ужо з апостальскіх часоў “першы дзень пасля шабату”, г. зн. першы дзень тыдня, пачаў вызначаць увесь рытм жыцця вучняў Хрыста (пар. 1 Кар 16, 2). “У першы дзень пасля шабату” вернікі Траады сабраліся на “ламанне хлеба”, калі Павел звярнуўся да іх з развітальнай прамовай і цудоўным чынам вярнуў да жыцця маладога Эўтыхія (пар. Дз 20, 7-12). Кніга Апакаліпсіса пацвярджае практыку называць першы дзень тыдня “днём Пана” (1, 10). Такі звычай быў ужо тады адметнай рысай, якая адрознівала хрысціянаў ад акружаючага іх свету. Ужо ў пачатку ІІ ст. губернатар Бітыніі Пліній Малодшы адзначаў у сваёй справаздачы, што хрысціяне “маюць звычай збірацца заўсёды ў гэты дзень да ўсходу сонца і спяваць разам гімн Хрысту, якога ўшаноўваюць як бога”¹⁹. Сапраўды, калі хрысціяне казалі пра “дзень Пана”, яны надавалі яму сэнс, які вынікаў з пасхальнага закліку: “Езус Хрыстус ёсць Панам” (Флп 2, 11; пар. Дз 2, 36; 1 Кар 12, 3). Хрыстус быў названы тым жа імем, якое Сэптуагінта выкарыстоўвала для перакладу аб’яўленага ў Старым Запавеце ўласнага імя Бога, YHWH, якое нельга было вымаўляць.

 
22. У першыя часы існавання Касцёла тыднёвы цыкл пераважна не выкарыстоўваўся ў рэгіёнах, дзе распаўсюджавался Евангелле, а грэцкія і рымскія святы не супадалі з хрысціянскай нядзеляй. Таму хрысціянам было цяжка рэгулярна кожны тыдзень святкаваць дзень Пана. Зразумела, чаму вернікі павінны былі збірацца да ўсходу сонца²⁰. Тым не менш, вернае захоўванне тыднёвага рытму стала нормай, заснаванай на Новым Запавеце і звязанай са старазапаветным аб’яўленнем. Гэта часта падкрэсліваюць апалагеты і Айцы Касцёла ў сваіх творах і пропаведзях. Пасхальная таямніца была паказана ў святле тых тэкстаў Святога Пісання, якія, паводле сведчання св. Лукі (пар. 24, 27.44-47), сам уваскрослы Хрыстус павінен быў растлумачыць вучням. У святле гэтых тэкстаў святкаванне дня ўваскрасення набыло дактрынальнае і сімвалічнае гучанне, здольнае выявіць усю навізну хрысціянскай таямніцы.

 
Паступовае адрозненне нядзелі ад шабату

23. Менавіта гэтую навізну падкрэслівае катэхеза першых стагоддзяў, імкнучыся паказаць адметнасць нядзелі ў параўнанні з габрэйскім шабатам. У шабат габрэі павінны былі збірацца ў сінагозе і захоўваць адпачынак згодна з прадпісаннем Закону. Апосталы, і ў прыватнасці св. Павел, спачатку працягвалі наведваць сінагогу, каб там абвяшчаць Езуса Хрыста, тлумачачы “словы прарокаў, што чыталіся ў кожны шабат” (Дз 13, 27). Некаторыя супольнасці захоўвалі шабат і святкавалі нядзелю. Аднак хутка гэтыя два дні сталі адрознівацца больш выразна, галоўным чынам для таго, каб адказаць на патрабаванні тых хрысціянаў, якія былі па паходжанні юдэямі і лічылі неабходным захоўваць наказы старога Закону. Св. Ігнацый з Антыёхіі піша: “Калі тыя, хто жыў паводле старога ладу, прыйшлі да новай надзеі і больш не захоўваюць шабат, але адзначаюць дзень Пана, дзень, калі праз Хрыста і Яго смерць узнікла нашае жыццё (...), а мы з гэтай таямніцы атрымалі нашу веру і трываем у ёй, каб нас прызналі вучнямі Хрыста, нашага адзінага Настаўніка, то як жа мы можам жыць без Яго, бо нават прарокі, будучы Яго вучнямі ў Духу, чакалі Яго як Настаўніка?”²¹. Св. Аўгустын у сваю чаргу адзначае: “Пан таксама адзначыў свой дзень, г. зн. трэці дзень пасля мукі. Аднак у тыднёвым цыкле гэта восьмы дзень, які ідзе пасля сёмага дня, гэта значыць пасля шабату, і з’яўляецца першым днём тыдня”²². Адрозненне нядзелі ад габрэйскага шабату ўзрастала ў разуменні хрысціянаў, але ў пэўныя перыяды гісторыі, калі асабліва падкрэсліваўся абавязак захавання святочнага адпачынку, дзень Пана прыкметна набываў рысы шабату. Больш за тое, у хрысціянстве заўсёды былі групы, якія адзначалі шабат і нядзелю як “два братнія дні”²³.

 
Дзень новага стварэння

24. Параўнанне хрысціянскай нядзелі з тыповым для Старога Запавету поглядам на шабат выклікала вельмі цікавыя тэалагічныя разважанні. У прыватнасці, звярталася асаблівая ўвага на сувязь паміж уваскрасеннем і стварэннем. Хрысціянская думка спантанна суаднесла ўваскрасенне, якое адбылося ў “першы дзень тыдня”, з першым днём таго касмічнага тыдня (пар. Быц 1, 1-2,4), у якім паводле апавядання з кнігі Быцця адбыліся чарговыя этапы справы стварэння, а менавіта з днём стварэння святла (пар. 1, 3-5). Гэтая сувязь дазволіла зразумець уваскрасенне як пачатак новага стварэння, першым вынікам якога стала ўслаўленне Хрыста, “першароднага сярод усякага стварэння” (Клс 1, 15) і “першароднага з мёртвых” (Клс 1, 18).

 
25. Па сутнасці ў нядзелю хрысціянін больш, чым у які-небудзь іншы дзень, павінен памятаць пра збаўленне, якое было ахвяравана яму праз хрост і дзякуючы якому ён стаў новым чалавекам у Хрысце. “Пахаваныя ў хросце разам з Ім, вы ўваскрэслі таксама ў Ім дзякуючы веры ў дзеянне Бога, які ўваскрасіў Яго з мёртвых” (пар. Клс 2, 12; Рым 6, 4-6). Літургія падкрэслівае гэты характар хросту нядзелі і заклікае да здзяйснення абраду хросту не толькі ў Пасхальную вігілію, але таксама ў гэты дзень тыдня, “калі Касцёл ушаноўвае ўваскрасенне Хрыста”²⁴, і прапануе, каб чын пакаяння, што распачынае Імшу, меў форму акраплення асвячанай вадою, якая нагадвае хрост, як момант нараджэння кожнага хрысціянскага жыцця²⁵.

 
Восьмы дзень – прадказанне вечнасці

26. З другога боку шабат, як сёмы дзень тыдня, надае дню Пана яшчэ іншае сімвалічнае значэнне, якое больш падабаецца Айцам: нядзеля – гэта не толькі першы дзень, але таксама “восьмы дзень”, які адносна тыднёвага цыкла сямі дзён займае выключную трансцэндэнтную пазіцыю і азначае не толькі пачатак часу, але і яго канец у “будучым веку”. Св. Базыль тлумачыць, што нядзеля сапраўды сімвалізуе той адзіны дзень, які будзе пасля цяперашняга часу, дзень без канца, у якім не будзе ні світання, ні змроку, дзень непрамінальнага часу, які ніколі не састарэе; нядзеля – гэта няспыннае прадказанне вечнага жыцця, якое падтрымлівае надзею хрысціянаў і дадае ім сілаў на іхнім шляху²⁶. У перспектыве апошняга дня, які поўнасцю спаўняе тое, што прадказвае сімволіка шабату, св. Аўгустын піша на заканчэнне “Вызнанняў”, што еschaton будзе “спакоем адпачынку, спакоем шабату, спакоем без канца”²⁷. Святкуючы нядзелю, “першы”, а таксама “восьмы” дзень, хрысціянін узыходзіць на шлях, што вядзе да вечнага жыцця²⁸.

 
Дзень Хрыста-Святла

27. Гэты хрыстацэнтрычны погляд пралівае святло на яшчэ адно сімвалічнае значэнне, якое хрысціянская думка і пастырская практыка звязвае з днём Пана. Касцёл надаў хрысціянскі сэнс паняццю “дзень сонца”, якое выкарыстоўвалі рымляне для азначэння нядзелі і якое захавалася да сённяшняга дня ў некаторых еўрапейскіх мовах²⁹. Такім чынам Касцёл бараніў вернікаў ад небяспечных уплываў культаў, якія пакланяліся сонцу як боству, і скіроўваў святкаванне гэтага дня да Хрыста, сапраўднага “сонца” чалавецтва. Св. Юстын, пішучы да язычнікаў, карыстаецца мовай таго часу, каб паказаць, што хрысціяне збіраюцца разам “у дзень, названы ў гонар сонца”³⁰, але для веруючых гэты выраз набыў ужо новае значэнне, цалкам евангельскае³¹. Хрыстус – святло свету (пар. Ян 9, 5; пар. таксама 1, 4-5.9), і ў тыднёвым цыкле дзень, які ўшаноўвае Яго ўваскрасенне, з’яўляецца сталым адлюстраваннем аб’яўлення Яго славы. Тэма нядзелі як дня, асветленага трыумфам уваскрослага Хрыста, мае месца ў Літургіі гадзінаў³², а ва Усходніх літургіях адмыслова падкрэсліваецца ў начным чуванні, якое папярэднічае і ўводзіць у нядзелю. З пакалення ў пакаленне Касцёл, збіраючыся ў гэты дзень, паўтарае за Захарыем яго захапленне, калі ён, углядаючыся ў Хрыста, называе Яго “Усходам з вышыні”, што нас наведаў, “каб асвятліць тых, хто сядзіць у цемры і ў цені смяротным” (Лк 1, 78-79). Касцёл таксама адчувае тую ж радасць, з якой старац Сімяон узяў на рукі Божае Дзіця, якое прыйшло як “святло для асвятлення язычнікаў” (Лк 2, 32).

 
Дзень дару Духа

28. Нядзелю, дзень святла, можна таксама назваць днём “агню”, маючы на ўвазе Духа Святога. Святло Хрыста цеснв звязана з “агнём” Духа, і два гэтыя вобразы раскрываюць сэнс хрысціянскай нядзелі³³. Калі Езус з’явіўся Апосталам увечары ў дзень Пасхі, Ён дыхнуў на іх і сказаў: “Прыміце Духа Святога. Каму адпусціце грахі, таму будуць адпушчаны; на кім пакінеце, на тым застануцца” (Ян 20, 22-23). Гэтае дыханне Духа Святога было вялікім дарам уваскрослага Пана, ахвяраваным сваім вучням у вечар нядзелі Пасхі. Гэта была таксама нядзеля, калі на пяцідзесяты дзень пасля ўваскрасення Дух сышоў на Апосталаў, сабраных з Марыяй, як “павеў моцнага ветру” і ў постаці языкоў полымя (Дз 2, 2-3). Пяцідзесятніца – гэта не толькі асноўная падзея, якая дала пачатак існаванню Касцёла, але і таямніца, якая няспынна яго ажыўляе³⁴. Хоць літургія асаблівым чынам адзначае гэтую падзею ў штогадовым святкаванні, якое завяршае “вялікую нядзелю”³⁵, яна таксама з-за сваёй цеснай сувязі з таямніцай Пасхі, застаецца часткаю кожнай нядзелі. “Пасха тыдня” такім чынам становіцца “Пяцідзесятніцай тыдня”, калі хрысціяне зноў перажываюць радасную сустрэчу Апосталаў з Уваскрослым, а Ён ажыўляе іх дыханнем свайго Духа.

 
Дзень веры

29. Усе гэтыя рысы нядзелі ствараюць яе асаблівы характар і робяць нядзелю сапраўдным днём веры. У гэты дзень дзякуючы Святому Духу, які з’яўляецца жывой “памяццю” Касцёла (пар. Ян 14, 26), кожны вучань Хрыста нанова перажывае ў сваім “сёння” першае аб’яўленне Уваскрослага. Сабраныя ў Яго прысутнасці на нядзельным сходзе, вернікі чуюць скіраванае калісьці да апостала Тамаша запрашэнне: “Дай сюды палец твой і паглядзі на рукі Мае; дай руку тваю і ўкладзі ў бок Мой; і не будзь няверуючым, але веруючым” (Ян 20, 27). Так, нядзеля – гэта дзень веры. Пацвярджае гэта той факт, што падчас нядзельнай эўхарыстычнай літургіі, як і падчас літургічных урачыстасцяў, чытаецца вызнанне веры. Прачытанае ці праспяванае Credo падкрэслівае характар хросту і пасхальны характар нядзелі, робіць яе днём, калі асаблівым чынам ахрышчаныя аднаўляюць сваю адданасць Хрысту і Яго Евангеллю і з новай моцай усведамляюць абяцанні хросту. Слухаючы слова і прымаючы Цела Пана, ахрышчаныя разважаюць над прысутнасцю ўваскрослага Езуса ў “святых знаках” і вызнаюць разам з апосталам Тамашам: “Пан мой і Бог мой!” (Ян 20, 28).

 
Неад’емны дзень!

30. Усё гэта дапамагае зразумець, чаму ў цяжкіх сітуацыях, якія стварае наша эпоха, трэба абараняць самабытнасць гэтага дня і больш глыбока яе разумець. Адзін з усходніх аўтараў, які жыў на пачатку ІІІ ст., узгадвае, што ўжо ў той час вернікі ў кожнай мясцовасці рэгулярна святкавалі нядзелю³⁶. Тое, што распачалося спантанна, пазней стала юрыдычна замацаванай нормай. Дзень Пана вызначаў рытм усёй гісторыі Касцёла на працягу двух тысячагоддзяў. Як можам думаць, што ён не працягне адмяраць таксама яго будучыню? Сённяшнія праблемы могуць ускладняць выкананне нядзельнага абавязку. Касцёл разумее гэта і з матчынай любоўю клапоціцца пра лёс кожнага свайго дзіцяці. У прыватнасці, лічыць адным з асноўных заданняў па-новаму падысці да катэхізацыі і пастырскай дзейнасці, каб у нармальных жыццёвых умовах ніхто з яго дзяцей не быў пазбаўлены крыніцы шчодрых ласкаў, якой з’яўляецца святкаванне дня Пана. У гэтым жа духу Другі Ватыканскі Сабор выказаўся на тэму магчымасці рэформы касцёльнага календара ў сувязі са зменамі ў дзяржаўных календарах, сцвярджаючы, што Касцёл “гатовы прыняць толькі тыя сістэмы, якія захоўваюць і забяспечваюць сямідзённы тыдзень з нядзеляй”³⁷. На парозе трэцяга тысячагоддзя святкаванне хрысціянскай нядзелі, улічваючы яе шматлікія значэнні і аспекты, а таксама яе сувязь з асноўнымі праўдамі веры, застаецца неад’емным элементам нашай хрысціянскай сутнасці.

РАЗДЕЛ III
DIES ECCLESIAE

Эўхарыстычны сход – cэрца нядзелi

 
Прысутнасць Уваскрослага

31. “Я з вамі ва ўсе дні аж да сканчэння веку” (Мц 28, 20). Гэтае абяцанне Хрыста ніколі не перастае гучаць у Касцёле. У ім заключаны сакрэт яго жыццядайнасці і крыніца яго надзеі. Нядзеля, дзень уваскрасення, з’яўляецца не толькі ўспамінам мінулай падзеі, гэта таксама святкаванне жывой прысутнасці Уваскрослага сярод вернікаў.

Каб гэтая прысутнасць была па-сапраўднаму абвешчана і перажыта, недастаткова, каб вучні Хрыста маліліся індывідуальна і ўшаноўвалі Яго смерць і ўваскрасенне толькі ў сваёй душы, у глыбіні сваіх сэрцаў. Тыя, хто атрымаў ласку хросту, збаўляюцца не паасобку, але, будучы часткаю народа Божага, як члены Містычнага цела³⁸. Таму важна, каб яны збіраліся разам і ў поўні выяўлялі самабытнасць Касцёла як ecclesia – сходу, скліканага ўваскрослым Панам, які аддаў сваё жыццё, каб “рассеяных дзяцей Божых сабраць у адно” (Ян 11, 52). Яны сталі “адным” у Хрысце (пар. Гал 3, 28) праз дар Духа. Гэтая еднасць бачная тады, калі хрысціяне збіраюцца разам, бо праз гэта ўсведамляюць і сведчаць усяму свету, што яны – адкуплены народ, прыведзены “з кожнага роду і мовы, і племені, і народа” (Ап 5, 9). Сход вучняў Хрыстовых увасабляе вобраз першай хрысціянскай супольнасці, прыклад якой св. Лука паказвае нам у Дзеях Апосталаў, узгадваючы, што першыя ахрышчаныя “трывалі ў вучэнні Апосталаў і ў супольнасці, у ламанні хлеба і ў малітвах” (2, 42).

 
Эўхарыстычны сход

32. Эўхарыстыя не толькі асаблівым чынам выяўляе рэальнае жыццё Касцёла, але і ў пэўным сэнсе з’яўляецца яго “крыніцай”³⁹. Эўхарыстыя корміць і фарміруе Касцёл: “Адзін ёсць хлеб, адно цела – мы многія. Бо мы ўсе саўдзельнікі аднаго хлеба” (1 Кар 10, 17). Праз жыццядайную сувязь з сакрамэнтам Цела і Крыві Пана гэтую таямніцу Касцёла можна найбольш дасканала абвяшчаць, адчуваць і перажываць менавіта ў Эўхарыстыі⁴⁰.

Гэты эклезіяльны характар, які складае саму сутнасць Эўхарыстыі, здзяйсняецца ў кожнай яе цэлебрацыі. Аднак, больш поўна ён выяўляецца ў дзень, калі ўся супольнасць збіраецца разам, каб адзначаць успамін уваскрасення Хрыста. Катэхізіс Каталіцкага Касцёла навучае, што “нядзельнае святкаванне дня Пана і Эўхарыстыі знаходзіцца ў сэрцы жыцця Касцёла”⁴¹.

 
33. Падчас нядзельнай Імшы хрысціяне асабліва моцна перажываюць тое, што адчулі Апосталы вечарам у дзень Пасхі, калі Уваскрослы аб’явіўся ім, сабраным у адным месцы (пар. Ян 20, 19). У гэтай невялікай супольнасці вучняў, якая з’яўляецца пачаткам Касцёла, быў у пэўным сэнсе прысутны народ Божы ўсіх часоў. Дзякуючы іх сведчанню кожнае пакаленне веруючых чуе прывітанне Хрыста, якое прыносіць месіянскі дар спакою, набыты Ім цаною Яго крыві і ахвяраваны Яго Духам: “Спакой вам!”. У вяртанні Хрыста да вучняў “праз восем дзён” (Ян 20, 26) можна ўбычыць самы першы вобраз хрысціянскай супольнасці, якая збіраецца разам кожныя восем дзён, у дзень Пана, гэта значыць у нядзелю, каб вызнаць сваю веру ў Яго ўваскрасенне і атрымаць плён абяцанага Ім благаслаўлення: “Шчаслівыя тыя, хто не бачыў, а паверыў” (Ян 20, 29). Гэтую цесную сувязь паміж аб’яўленнем Уваскрослага і Эўхарыстыяй адлюстроўвае ў Евангеллі паводле св. Лукі апавяданне пра двух вучняў, што ідуць у Эмаус, калі да іх далучыўся ў дарозе Хрыстус і тлумачыў ім Пісанні, а затым сеў з імі за стол. Яны пазналі Яго, калі Ён “узяў хлеб, благаславіў яго, паламаў і даў ім” (24, 30). Езус зрабіў тыя самыя жэсты, што і падчас Апошняй Вячэры, выразна ўказваючы на “ламанне хлеба” – так першае пакаленне хрысціянаў называла Эўхарыстыю.

 
Нядзельная Эўхарыстыя

34. Слушна тое, што сама па сабе нядзельная Эўхарыстыя не адрозніваецца ад Эўхарыстыі, якая цэлебруецца ў іншыя дні, і не можа быць аддзелена ад літургічнага і сакрамэнтальнага жыцця ў цэлым. Па сваёй сутнасці гэтае жыццё ёсць аб’яўленнем Касцёла⁴², і найбольш выразна гэта выяўляецца, калі дыяцэзіяльная супольнасць збіраецца на малітву разам са сваім пастырам: “Касцёл паказвае сябе перадусім тады, калі ўвесь святы народ Божы актыўна ўдзельнічае ў адных і тых жа літургічных цэлебрацыях, асабліва ў Эўхарыстыі, молячыся разам каля аднаго алтара, пад кіраўніцтвам біскупа, якога акружаюць прэзбітэры і служыцелі алтара”⁴³. Гэтая сувязь з біскупам і з усёй супольнасцю Касцёла ўласціва кожнай эўхарыстычнай цэлебрацыі незалежна ад таго, ці кіруе ёй біскуп і ў які дзень яна адбываецца. Сведчаннем гэтага з’яўляецца ўзгадванне біскупа ў эўхарыстычнай малітве.

Нядзельная Эўхарыстыя сваім асаблівым святочным характарам і абавязковым удзелам у ёй усёй супольнасці, а таксама тым, што цэлебруецца “ў дзень, калі Хрыстус перамог смерць і зрабіў нас удзельнікамі свайго вечнага жыцця”⁴⁴, паказвае больш выразна свой эклезіяльны характар і з’яўляецца першапачатковым узорам іншых эўхарыстычных цэлебрацый. Кожная супольнасць, якая збірае сваіх членаў на “ламанне хлеба”, усведамляе, што яна ёсць месцам, дзе выразна выяўляецца таямніца Касцёла. У гэтай цэлебрацыі супольнасць адкрываецца на камунію з паўсюдным Касцёлам⁴⁵, молячы Айца “памятаць пра Касцёл, рассеяны па ўсім свеце”, і дапамагаць яму ўзрастаць у еднасці (усіх вернікаў з Папам і з пастырамі паасобных Касцёлаў), пакуль любоў не стане дасканалай.

 
Дзень Касцёла

35. Dies Domini гэта таксама dies Ecclesiae. Вось чаму ў пастырскай дзейнасці трэба асабліва падкрэсліваць супольны характар нядзельнай Імшы. Як я некалі адзначаў, сярод шматлікіх форм дзейнасці парафіі “нішто не з’яўляецца настолькі важным і ўплывовым для фарміравання супольнасці, як нядзельнае святкаванне дня Пана, спалучанае з Эўхарыстыяй”⁴⁶. Усведамляючы гэта Другі Ватыканскі Сабор згадваў, што неабходна развіваць “у парафіяльнай супольнасці дух еднасці ў першую чаргу праз супольны ўдзел у цэлебрацыі нядзельнай Імшы”⁴⁷. Пазнейшыя літургічныя інструкцыі адзначалі гэтую ж думку, рэкамендуючы, каб у нядзелі і святочныя дні эўхарыстычная цэлебрацыя, якая адбываецца ў іншых касцёлах і араторыях, узгаднялася з цэлебрацыяй у парафіяльным касцёле, каб “выхоўваць пачуццё прыналежнасці да касцёльнай супольнасці, якая ўмацоўваецца і выяўляецца асаблівым чынам у супольным святкаванні нядзелі, як у прысутнасці біскупа, асабліва ў катэдральным касцёле, так і ў парафіяльнай супольнасці, дзе пастыр прадстаўляе біскупа”⁴⁸.

 
36. Нядзельны сход найбольш поўна сведчыць пра адзінства; у ім здзяйсняецца sacramentum unitatis, які з’яўляецца істотным элементам Касцёла – народа, сабранага “праз еднасць” і “ў еднасці” Айца, Сына і Духа Святога⁴⁹. Для хрысціянскіх сем’яў нядзельны сход – гэта адзін з найбольш выразных знакаў іх тоеснасці і “служэння” як “хатняга касцёла”, калі бацькі разам са сваімі дзецьмі прыступаюць да аднаго стала слова і Хлеба жыцця⁵⁰. У сувязі з гэтым нельга забывацца на тое, што ў першую чаргу бацькі павінны выхоўваць сваіх дзяцей ддя ўдзелу ў нядзельнай Імшы, карыстаючыся дапамогай катэхетаў, якія павінны паклапаціцца аб тым, каб падрыхтоўка да ўдзелу ў Імшы была часткаю праграмы выхавання дзяцей, даручаных іх апецы, яны таксама павінны растлумачыць дзецям абавязковы характар і галоўныя падставы гэтай запаведзі. Калі абставіны дазваляюць, гэтаму таксама могуць садзейнічаць розныя формы Імшы з удзелам дзяцей згодна з літургічнымі нормамі⁵¹.

Падчас нядзельных Імшаў у парафіі, як у “эўхарыстычнай супольнасці”⁵², могуць сустракацца розныя групы, рухі, таварыствы, а таксама меншыя рэлігійныя супольнасці, якія існуюць на яе тэрыторыі. Гэта ўсім дазваляе перажываць разам тое, што дапамагае стварыць супольнасць, нягледзячы на іх уласную духоўнасць, якой маюць права адрознівацца ад іншых, згодна з меркаваннем касцёльнай улады⁵³. Вось чаму ў нядзелю, дзень супольнасці, не рэкамендуецца цэлебраваць Імшу ў малых групах: справа не толькі ў тым, каб забяспечыць парафіяльныя сходы неабходнай паслугай святароў, але таксама і ў тым, каб усялякімі спосабамі аберагаць і развіваць жыццё і еднасць касцёльнай супольнасці⁵⁴. На падставе сур’ёзных разважанняў пастыры мясцовых Касцёлаў могуць даць дазвол на магчымыя выключэнні пры выразна акрэсленых сітуацыях з увагі на канкрэтныя патрэбы ў сферы фармацыі і пастырскай дзейнасці, памятаючы пра дабро асобных людзей і груп, і асабліва пра карысць для ўсёй хрысціянскай супольнасці.

 
Пілігрымуючы народ

37. У перспектыве вандравання Касцёла ў гісторыі, сувязь нядзелі з уваскрасеннем Хрыста і штотыднёвае ўрачыстае святкаванне гэтага ўспаміну дапамагаюць нам усвядоміць пілігрымуючы і эсхаталагічны характар Божага народа. Нядзелю за нядзеляй Касцёл ідзе да канчатковага “дня Пана”, да нядзелі, якая не мае канца. Чаканне прыйсця Хрыста запісана ў самой таямніцы Касцёла⁵⁵, і кожная эўхарыстычная цэлебрацыя сведчыць пра гэта. Аднак дзень Пана з яго адмысловым успамінам славы ўваскрослага Езуса, з яшчэ большай сілай узгадвае будучую славу Яго “вяртання”. Гэта робіць нядзелю днём, калі Касцёл, паказваючы больш выразна сябе як “абранніцу”, становіцца ў нейкім сэнсе прадказаннем эсхаталагічнай рэальнасці нябеснага Ерузалема. Збіраючы сваіх дзяцей на эўхарыстычны сход і кажучы ім чакаць “Боскага Абранніка”, Касцёл заахвочвае да своеасаблівага “практыкавання жадання”⁵⁶, атрымліваючы прадчуванне той радасці, якую прынясуць яму новыя нябёсы і новая зямля, калі святы горад, новы Ерузалем, сыдзе ад Бога “падрыхтаваны, быццам нявеста, прыбраная для свайго жаніха” (Ап 21, 2).

 
Дзень надзеі

38. Нядзеля ў гэтым сэнсе з’яўляецца не толькі днём веры, але таксама і днём хрысціянскай надзеі. Удзел у “Вячэры Пана” азначае прадказанне эсхаталагічнай “гасціны Ягняці” (Ап 19, 9). Святкуючы гэтую падзею з жыцця Хрыста, які ўваскрос і ўзышоў на неба, хрысціянская супольнасць “поўная надзеі чакае прыйсця нашага Збаўцы, Езуса Хрыста”⁵⁷. Адноўленая і падмацаваная штотыднёвым рытмам, хрысціянская надзея становіцца закваскай і святлом таксама чалавечай надзеі. Вось чаму “малітва вернікаў” ахоплівае патрэбы не толькі хрысціянскай супольнасці, але таксама ўсяго чалавецтва, а Касцёл, збіраючыся разам на эўхарыстычную цэлебрацыю, паказвае свету, што ён падзяляе “радасць і надзею, смутак і турботы сучасных людзей, асабліва бедных і ўсіх, хто церпіць”⁵⁸. Складаючы нядзельную эўхарыстычную ахвяру як завяршэнне сведчання, якое яго дзеці, працуючы і займаючыся рознымі жыццёвымі справамі на працягу ўсіх дзён тыдня, імкнуцца даць, прапаведуючы Евангелле і практыкуючы міласэрнасць, Касцёл яшчэ больш выразна паказвае, што з’яўляецца “як бы сакрамэнтам ці знакам і прыладаю духоўнай еднасці з Богам і еднасці ўсяго чалавецтва”⁵⁹.

 
Стол слова

39. У нядзельным сходзе, як і ў кожнай эўхарыстычнай цэлебрацыі, сустрэча з Уваскрослым адбываецца праз удзел у падвойнай гасціне пры стале слова і Хлеба жыцця. Праз стол слова вернікі атрымліваюць зразуменне гісторыі збаўлення і асабліва пасхальнай таямніцы, якое сам уваскрослы Хрыстус даў сваім вучням: гэта Ён сам прамаўляе, бо прысутнічае ў сваім слове, “калі Святое Пісанне чытаецца ў касцёле”⁶⁰. Пры стале Хлеба жыцця ўваскрослы Пан прысутнічае рэальна, субстанцыянальна і няспынна праз успамін Яго Мукі і Уваскрасення, і праз ахвяраванне Хлеба жыцця ахвяруецца і ёсць прадказаннем будучай славы. Другі Ватыканскі Сабор згадаў, што “літургія слова і эўхарыстычная літургія настолькі цесна звязаны паміж сабою, што ўтвараюць адзін акт культу”⁶¹. Сабор таксама вырашыў, што “стол Божага слова трэба больш шчодра падрыхтоўваць для вернікаў, адкрываючы яшчэ больш скарбніцу Бібліі”⁶². Ён таксама пастанавіў, каб падчас Імшаў у нядзелю і ў абавязковыя святы без сур’ёзнай прычыны не прапускалася гамілія⁶³. Гэтыя своечасовыя інструкцыі былі цалкам рэалізаваны ў літургічнай рэформе, пра якую Павел VI, каменціруючы пашырэнне складу біблійных чытанняў у нядзелі і святочныя дні, пісаў: “Усё гэта было так складзена, каб штораз больш выхоўваць у вернікаў “голад слухання словаў Пана” (Ам 8, 11), якія пад кіраўніцтвам Духа Святога няхай вядуць народ новага запавету да дасканалай еднасці Касцёла”⁶⁴.

 
40. Сёння, калі прайшло ўжо больш за трыццаць гадоў пасля Сабору, у нашых разважаннях пра нядзельную Эўхарыстыю мы павінны паглядзець, наколькі добра Божае слова прапаведуецца і наколькі народ Божы сапраўды ўзрос у пазнанні і любові да Святога Пісання⁶⁵. Гэтыя два аспекты – цэлебрацыі і экзістэнцыяльны – вельмі цесна звязаны паміж сабою. З аднаго боку дадзеная Саборам магчымасць прапаведаваць Божае слова на мове супольнасці павінна абудзіць у нас “новае разуменне адказнасці” за яго, каб “праз спосаб чытання або спявання” паказаць у поўным бляску “асаблівы характар святога тэксту”⁶⁶. З другога боку, вернікі павінны быць добра падрыхтаванымі слухаць Божае слова, якое ім абвяшчаецца, праз адпаведнае пазнанне Пісання і, там, дзе гэта магчыма з пастырскіх меркаванняў, праз адмысловыя формы вывучэння біблійных тэкстаў, асабліва тых імшальных чытанняў, якія выкарыстоўваюцца ў святочныя дні. Калі вернікі і хрысціянскія сем’і штодня не чэрпаюць новае жыццё з чытання святых тэкстаў у духу малітвы і згодна з касцёльнай інтэрпрэтацыяй⁶⁷, тады цяжка спадзявацца на тое, што само абвяшчэнне Божага слова ў літургіі прынясе жаданы плён. Таму заслугоўваюць вялікай пахвалы тыя ініцыятывы парафіяльных супольнасцяў, якія на працягу тыдня, заахвочваючы ўсіх удзельнікаў Эўхарыстыі – святара, міністрантаў і вернікаў⁶⁸, – рыхтуюць нядзельную літургію, разважаючы над Божым словам яшчэ да таго, як яно будзе абвяшчацца. Пажадана, каб уся цэлебрацыя – малітва, спеў, слуханне, а не толькі гамілія, – пэўным чынам выяўляла тэму нядзельнай літургіі, каб усе, хто прымае ў ёй удзел, лепш яе разумелі. Безумоўна, шмат залежыць ад адказнасці тых, хто выконвае паслугу слова. Яны абавязаны старанна падрыхтаваць праз малітву і вывучэнне святога тэкста каментарый да слоў Пана, які б правільна тлумачыў іх сэнс і закранаў актуальныя праблемы жыцця сучасных людзей.

 
41. Таксама трэба мець на ўвазе тое, што літургічнае абвяшчэнне Божага слова, асабліва падчас эўхарыстычнага сходу, гэта не столькі час для разважання і катэхезы, колькі дыялог паміж Богам і Яго народам, дыялог, у якім прапаведуюцца цудоўныя праўды пра збаўленне і нанова ўзгадваюцца абавязкі, што вынікаюць з Запавету. Народ жа Божы пакліканы да ўдзелу ў дыялогу любові праз падзяку і праслаўленне, а таксама да сведчання сваёй вернасці праз сталы высілак “навяртання”. Нядзельны сход, такім чынам, абавязвае нас да духоўнага аднаўлення абяцанняў хросту, што ўскосным чынам адбываецца праз чытанне Credo і што прадбачыць літургія Пасхальнай вігіліі, а таксама калі хрост удзяляецца падчас Імшы. У гэтым кантэксце абвяшчэнне слова падчас нядзельнай эўхарыстычнай цэлебрацыі набывае ўрачысты характар, які ў Старым Запавеце мелі абрады аднаўлення Запавету, калі супольнасць Ізраэля слухала словы Закону, як народ у пустыні каля падножжа Сіная (пар. Зых 19, 7-8; 24, 3.7), і павінна была сказаць “так”, аднаўляючы сваю вернасць Богу і паслухмянасць Яго загадам. Кіруючы да нас сваё слова, Бог чакае нашага адказу, адказу, які даў ужо за нас Хрыстус сваім “Амэн” (пар. 2 Кар 1, 20-22), і які гучыць у нас дзякуючы Духу Святому, каб тое, што мы чуем, глыбока пранікала ў нашае жыццё⁶⁹.

 
Стол Цела Хрыста

42. Стол слова натуральна вядзе да стала эўхарыстычнага Хлеба і рыхтуе супольнасць да разумення яго разнастайнага характару, які ў нядзельнай Эўхарыстыі набывае асабліва ўрачыстыя рысы. Калі ўся супольнасць збіраецца ў святочнай атмасферы ў “дзень Пана”, Эўхарыстыя больш выразна, чым у іншыя дні, раскрывае сябе як вялікая “падзяка”, у якой Касцёл, напоўнены Духам Святым, звяртаецца да Айца, яднаючыся з Хрыстом і гаворачы ад імя ўсяго чалавецтва. Гэты штотыднёвы сход дае магчымасць з удзячнасцю падсумаваць падзеі апошніх дзён, убачыць іх у Божым святле і падзякаваць Стварыцелю за Яго бясконцыя дары, праслаўляючы Яго “праз Хрыста, з Хрыстом і ў Хрысце, у еднасці Духа Святога”. Такім чынам хрысціянская супольнасць па-новаму ўсведамляе той факт, што ўсё было створана Хрыстом (пар. Кал 1, 16; Ян 1, 3), і што ў Хрысце, які прыйшоў як слуга, каб прыняць і адкупіць нашую чалавечую натуру, усе рэчы былі нанова з’яднаныя (пар. Эф 1, 10), каб стаць прынашэннем для Бога Айца, ад якога ўсё бярэ свой пачатак і жыццё. Урэшце, пацвярджаючы эўхарыстычную даксалогію сваім “амэн”, народ Божы з вераю і надзеяй чакае эсхаталагічнага канца, калі Хрыстус “перадасць Валадарства Богу і Айцу (...), каб Бог быў усё ва ўсім” (1 Кар 15, 24.28).

 
43. Гэты “ўзыходны” рух уласцівы кожнай эўхарыстычнай цэлебрацыі і робіць яе радаснай падзеяй, поўнай удзячнасці і надзеі. Ён асабліва праяўляецца ў нядзельнай Імшы з прычыны яе выключнай цеснай сувязі з успамінам уваскрасення. З іншага боку, гэтая “эўхарыстычная” радасць, якая загадвае нам узнімаць “угору сэрцы”, з’яўляецца вынікам Божага “сыходжання” да нас, што застаецца назаўсёды запісаным у сутнасць эўхарыстычнай Ахвяры, якая дасканалым чынам выражае і адзначае таямніцу kenosis, г. зн. прыніжэння, праз якое Хрыстус “прынізіў сябе, будучы паслухмяным ажно да смерці, смерці крыжовай” (Флп 2, 8).

Святая Імша – гэта жывое прадстаўленне ахвяры Крыжа. У постацях хлеба і віна, над якімі была сказана просьба аб спасланні Духа Святога, які дзейнічае з абсалютна унікальнай сілай у словах кансэкрацыі, Хрыстус ахвяруе сябе Айцу тым жа чынам, як ахвяраваў сябе на Крыжы.

“У гэтай Боскай ахвяры, якая здзяйсняецца на Імшы, прысутнічае той самы Хрыстус, які ахвяраваў сябе аднойчы на алтары Крыжа крывавым чынам, цяпер ахвяруецца бяскроўным чынам”⁷⁰. Са сваёй ахвярай Хрыстус яднае ахвяру Касцёла: “У Эўхарыстыі ахвяра Хрыста становіцца таксама ахвярай членаў Яго Цела. Жыццё вернікаў, іх пахвалы, цярпенні, малітвы і праца яднаюцца з жыццём, праслаўленнем, цярпеннямі Хрыста і з Яго канчатковай ахвярай і набываюць такім чынам новую вартасць”⁷¹. Такі ўдзел усёй супольнасці становіцца асабліва бачным у нядзельным сходзе, які дазваляе прынесці на алтар мінулы тыдзень з усім цяжарам яго чалавечых спраў.

 
Пасхальная гасціна і братняя сустрэча

44. Еднасць супольнасці вельмі выразна бачна дзякуючы таму, што Эўхарыстыя мае характар пасхальнай гасціны, дзе сам Хрыстус становіцца спажыткам. Фактычна, “для гэтай мэты Хрыстус даверыў Касцёлу гэтую ахвяру, каб вернікі маглі ўдзельнічаць у ёй духоўна, праз веру і любоў, а таксама сакрамэнтальна праз удзел у гасціне святой Камуніі. Удзел у Вячэры Пана – гэта заўсёды камунія з Хрыстом, які ахвяруе сябе за нас Айцу”⁷². Вось чаму Касцёл раіць, каб вернікі прымалі камунію, калі ўдзельнічаюць у Эўхарыстыі, пры ўмове, што яны адпаведна да гэтага падрыхтаваныя і, калі здзейснілі цяжкі грэх, атрымалі Божае прабачэнне ў сакрамэнце паяднання⁷³, згодна з напамінам св. Паўла, скіраваным да супольнасці ў Карынце (пар. 1 Кар 11, 27-32). Зразумела, што запрашэнне да эўхарыстычнай камуніі падчас нядзельнай Імшы і ў іншыя святочныя дні больш настойлівае.

Таксам важна заўсёды памятаць, што камунія з Хрыстом глыбока звязана з камуніяй з нашымі братамі і сёстрамі. Нядзельны эўхарыстычны сход – гэта братняя сустрэча, якую павінна выразна выяўляць цэлебрацыя, аднак без парушэння парадку, уласцівага літургічнаму дзеянню. Усяму гэтаму дапамогуць звычай гасціннага прывітання сабраных і тон малітвы, якая ахоплівае патрэбы ўсёй супольнасці. Знак спакою, які ў рымскім абрадзе спецыяльна змешчаны перад эўхарыстычнай камуніяй, з’яўляецца асабліва выразным, бо праз яго вернікі выражаюць згоду Народа Божага з усім, што было здзейснена падчас цэлебрацыі⁷⁴, а таксама пацвярджаюць абавязак узаемнай любові, які прымаюць на сябе, спажываючы адзін Хлеб і памятаючы пра наказ Хрыста: “Калі ты прынясеш дар свой да ахвярніка і ўспомніш там, што брат твой мае нешта супраць цябе, пакінь дар свой перад ахвярнікам і ідзі спачатку памірыся з братам сваім, і тады прыйдзі і прынясі дар свой” (Мц 5, 23-24).

 
Ад Імшы да “місіі”

45. Прымаючы Хлеб жыцця, вучні Хрыста чэрпаюць моц з Уваскрослага і Яго Духа для здзяйснення тых заданняў, якія чакаюць іх у штодзённым жыцці. Для хрысціяніна, які зразумеў сэнс здзяйсняемага абраду, эўхарыстычная цэлебрацыя не заканчваецца ў святыні. Як першыя сведкі ўваскрасення, так і хрысціяне, якія збіраюцца кожную нядзелю, каб асэнсоўваць і вызнаваць прысутнасць Уваскрослага, пакліканы евангелізаваць і быць сведкамі ў сваім штодзённым жыцці. З гэтага пункту гледжання трэба нанова адкрыць і больш моцна падкрэсліць ролю малітвы пасля камуніі і абраду заканчэння – благаслаўлення і рассылання, – каб усе ўдзельнікі Эўхарыстыі маглі больш глыбока зразумець адказнасць, ускладзеную на іх. Калі сход разыходзіцца, вучань Хрыста вяртаецца ў сваё штодзённае асяроддзе і мае жаданне пераўтварыць сваё жыццё ў дар, духоўную ахвяру, прыемную Богу (пар. Рым 12, 1). Ад таго, што атрымаў падчас цэлебрацыі, адчувае сябе даўжніком перад сваімі братамі і сёстрамі, падобна вучням з Эмаус, якія, пазнаўшы ўваскрослага Хрыста “у ламанні хлеба” (пар. Лк 24, 30-32), адчулі неабходнасць неадкладна вярнуцца, каб раздзяліць са сваімі братамі радасць сустрэчы з Панам (пар. Лк 24, 33-35).

 
Абавязак святкавання нядзелі

46. Паколькі Эўхарыстыя з’яўляецца сапраўдным сэрцам нядзелі, зразумела, чаму з першых стагоддзяў пастыры Касцёла не пераставалі нагадваць сваім вернікам пра неабходнасць удзелу ў літургічным сходзе. “Пакіньце ўсё у дзень Пана, – заклікае тэкст ІІІ ст., вядомы як Didascalia Apostolorum, – неадкладна спяшайцеся на ваш сход, таму што гэта вашае праслаўленне Бога. Інакш, як апраўдаюцца перад Богам тыя, хто не збіраецца разам у дзень Пана, каб слухаць слова жыцця і спажываць Боскі спажытак, які трывае вечна?”⁷⁵. Вернікі прымалі гэты заклік пастыраў і здзяйснялі яго з глыбокім унутраным перакананнем і, хоць былі часы і сітуацыі, калі гэты абавязак выконваўся з меншым духоўным імпэтам, мы не павінны забываць пра сапраўдны гераізм многіх святароў і вернікаў, якія трымаліся гэтага абавязку нават ва ўмовах небяспекі і абмежавання свабоды, пра што сведчыць гісторыя Касцёла, пачынаючы з першых стагоддзяў хрысціянства і да нашых часоў.

У сваёй першай “Апалогіі”, адрасаванай цэзару Антонію і Сенату, св. Юстын з гонарам апісваў хрысціянскую традыцыю нядзельнага сходу, на які збіраліся ў адным месцы хрысціяне як з гарадоў, так і з вёсак⁷⁶. Калі ў часы пераследу Дыяклецыяна гэтыя сходы былі забаронены пад пагрозаю самых суровых пакаранняў, многія асмельваліся супраціўляцца эдыкту цэзара і хутчэй прымалі смерць, чым прапускалі нядзельную Эўхарыстыю. Прыклад гэтаму – мучанікі з Абітыніі, з пракансулата Афрыкі, якія так адказалі сваім абвінаваўцам: “Без усякага страху мы святкавалі Вячэру Пана, таму што яе нельга прапусціць; гэта наш абавязак”; “мы не можам застацца без Вячэры Пана”. Адна з мучаніц сказала: “Так, я хадзіла на сход і адзначала Вячэру Пана з маімі братамі, бо я хрысціянка”⁷⁷.

 
47. Нават калі спачатку гэта не лічылася абавязковым прадпісаннем, Касцёл не пераставаў нагадваць пра гэты абавязак сумлення, які быў унутраннай патрэбай і які так моцна адчувалі хрысціяне першых стагоддзяў. Толькі пазней, сустрэўшыся з абыякавасцю і нядбайнасцю некаторых вернікаў, Касцёл вымушаны быў выразна навучаць пра абавязак удзелу ў нядзельнай Імшы: у большасці выпадкаў гэта рабілася ў форме адгартацый, але з цягам часу Касцёл быў вымушаны выдаць адпаведныя кананічныя прадпісанні. Гэта пытанне ўзнімалася на многіх мясцовых Саборах, пачынаючы з IV ст. (напр., на Эльвірскім Саборы ў 300г., які казаў не пра сам абавязак, але пра пакаранні за трохразовую адсутнасць)⁷⁸, і асабліва з пачатку VI ст. (напр., на Саборы ў Агдзе ў 506г.)⁷⁹. Гэтыя дэкрэты мясцовых Сабораў прывялі да стварэння паўсюднага звычаю, абавязковы характар якога быў абсалютна відавочным⁸⁰.

Кодэкс Кананічнага Права 1917г. упершыню прадставіў гэты звычай у форме паўсюднага права⁸¹. Сучасны кодэкс паўтарыў гэта, кажучы, што “ў нядзелі і іншыя абавязковыя святочныя дні вернікі абавязаны ўдзельнічаць у Імшы”⁸². Паводле прынятай інтэрпрэтацыі такога тыпу гэты закон звычайна разумеўся як сур’ёзны абавязак. Гэтак жа навучае Катэхізіс Каталіцкага Касцёла⁸³, таму няцяжка зразумець прынцыповасць загаду, калі возьмем пад увагу значэнне нядзелі ў хрысціянскім жыцці.

 
48. Сёння, як і ў першыя гераічныя часы Касцёла, у многіх рэгіёнах ізноў узнікаюць сітуацыі, якія перашкаджаюць многім хрысціянам жыць паводле веры. Яны жывуць у асяроддзі, якое адкрыта з’яўляецца варожым і нават часта праяўляе абыякавасць і непаслухмянасць евангельскаму закліку. Калі веруючы чалавек не хоча падпарадкоўвацца ўплыву асяроддзя, ён павінен шукаць падтрымку ў хрысціянскай супольнасці. Вось чаму павінен абавязкова быць перакананы, што галоўнае значэнне для жыцця веры мае нядзельны сход, падчас якога ён разам з братамі святкуе Пасху Хрыста ў сакрамэнце Новага Запавету. Таму біскупы асабліва павінны клапаціцца аб тым, каб “усе вернікі прызнавалі, святкавалі і адзначалі нядзелю як сапраўдны “дзень Пана”, калі Касцёл збіраецца, каб аднавіць успамін Яго пасхальнай таямніцы, слухаючы Божае слова, прыносячы ахвяру Хрыста, асвячаючы дзень малітвай, учынкамі міласэрнасці і ўстрыманнем ад працы”⁸⁴.

 
49. Паколькі ўдзел у Імшы з’яўляецца для вернікаў абавязкам, ад якога іх могуць вызваліць толькі сур’ёзныя перашкоды, пастыры абавязаны забяспечыць усім рэальную магчымасць выканаць гэтую запаведзь. Такі накірунак маюць прадпісанні касцёльнага права, напрыклад тыя, якія даюць права святару – калі ён мае дазвол ад дыяцэзіяльнага біскупа – цэлебраваць больш чым адну Імшу ў нядзелі і святочныя дні⁸⁵, акрамя гэтага, дазваляе ўводзіць вячэрнія Імшы⁸⁶ і, нарэшце, прадпісанні, якія дазваляюць выканаць нядзельны абавязак вечарам у суботу, пачынаючы з першых нядзельных Нешпараў⁸⁷. З літургічнага пункту гледжання святочны дзень распачынаюць менавіта першыя Нешпары⁸⁸. Такім чынам літургія, якую часам называюць “перадсвяточнай”, з’яўляецца фактычна “святочнай” і здзяйсняецца паводле нядзельнай літургіі, таму цэлебрант абавязаны падчас яе казаць гамілію і чытаць малітву вернікаў.

Больш за тое, пастыры павінны нагадваць вернікам, што калі ў нядзелю яны знаходзяцца далёка ад сталага месца жыхарства, яны павінны пастарацца прыняць удзел у Імшы там, дзе знаходзяцца, узбагачаючы такім чынам мясцовую супольнасць сваім асабістым сведчаннем. У той жа час, гэтая супольнасць павінна засведчыць сардэчную гасціннасць прысутным сярод іх братам, асабліва ў тых мясцовасцях, дзе шмат турыстаў і пілігрымаў, для якіх часта неабходна стварыць спецыяльныя формы пастырскай апекі⁸⁹.

 
Радаснае святкаванне і спеў

50. Нядзельную Імшу з увагі на ўласцівы ёй характар, а таксама значэнне ў жыцці вернікаў, трэба рыхтаваць асабліва старанна. Выбіраючы яе форму, трэба кіравацца пастырскім вопытам і мясцовымі звычаямі, згоднымі з літургічнымі нормамі, каб надаць цэлебрацыі святочны характар, адпаведны дню ўшанавання Хрыстовага ўваскрасення. Дзеля гэтага неабходна старанна падрыхтаваць супольны спеў, таму што гэта найбольш адпаведны спосаб, каб паказаць радасць сэрца і падкрэсліць урачысты характар сходу, а таксама навучыць дзяліцца адной верай і любоўю. Важным ёсць клопат пра высокую якасць як тэкстаў, так і мелодый, каб тое, што прапануецца сёння як новае і творчае, адпавядала літургічным нормам і было годным касцёльнай традыцыі, якая ў галіне сакральнай музыкі можа пахваліцца сваёй каштоўнай спадчынай.

 
Свядомы і актыўны ўдзел у цэлебрацыі

51. Таксама неабходна паклапаціцца аб тым, каб усе прысутныя – дзеці і дарослыя – адчувалі сябе асабіста запрошанымі далучыцца да тых формаў удзелу, якія прапануе і рэкамендуе літургія⁹⁰. Зразумела, што толькі тыя, хто выконвае святарскую паслугу на карысць братам, могуць справаваць эўхарыстычную Ахвяру і прыносіць яе Богу ад імя ўсяго народа⁹¹. Менавіта гэта ёсць падставай адрознення – не толькі дысцыплінарнага, але больш глыбокага – паміж роляй цэлебранта і заданнямі дыяканаў і свецкіх вернікаў⁹². У той жа час вернікі павінны ўсведамляць, што атрымаўшы паўсюднае святарства праз хрост, “яны ўдзельнічаюць у ахвяраванні Эўхарыстыі”⁹³. Хаця і ёсць раздзяленне роляў, яны таксама “даюць Богу Боскую Ахвяру і разам з ёй саміх сябе. Прыносячы ахвяру і прымаючы святую Камунію, усе яны адпаведным чынам удзельнічаюць у літургічным дзеянні”⁹⁴, знаходзячы ў ім святло і сілу, каб здзяйсняць сваё святарства хросту праз сведчанне святога жыцця.

 
Іншыя моманты хрысціянскай нядзелі

52. Удзел у Эўхарыстыі – гэта сэрца нядзелі, але абавязак “святкаваць” нядзелю не можа зводзіцца толькі да гэтага. Дзень Пана перажываецца па-сапраўднаму тады, калі ён ад пачатку і да канца прасякнуты ўдзячным і дзейсным успамінам пра збаўчыя справы Бога. Таму вучні Хрыста павінны імкнуцца да таго, каб іншыя падзеі дня, якія не маюць літургічнага характару – сустрэча ў коле сям’і ці сяброў, розныя формы адпачынку – дапамагалі ў звычайным жыцці мець спакой і радасць Уваскрослага. Напрыклад, звычайная сустрэча бацькоў з дзецьмі можа стаць магчымасцю не толькі паслухаць адно аднаго, але таксама перажыць разам больш глыбокія разважанні, якія маюць пэўныя выхаваўчыя элементы. У парадак гэтага дня, таксама і ў свецкім жыцці, можна ўключыць, па меры магчымасці, спецыяльныя формы малітвы, асабліва ўрачыстыя Нешпары, а таксама прызначыць крыху часу напярэдадні нядзелі або пасля абеду на катэхезу, якая падрыхтуе сэрцы хрысціянаў да прыняцця дару Эўхарыстыі і дапоўніць яе.

Сёння ў многіх асяроддзях, верагодна, стала больш цяжка практыкаваць гэты даволі традыцыйны спосаб “святкавання нядзелі”, але Касцёл дае сведчанне сваёй веры ў моц Уваскрослага і магутнасць Духа Святога, даючы зразумець – асабліва сёння, – што ён не можа задавольвацца мінімалізмам і пасрэднасцю, але дапамагае хрысціянам чыніць тое, што найбольш дасканалае і найбольш прыемнае Богу. Аднак, нягледзячы на цяжкасці, ёсць станоўчыя і аптымістычныя знакі. У многіх асяроддзях Касцёла, дзякуючы дару Духа Святога, адчуваецца новая патрэба малітвы ў шматлікіх яе формах. Таксама адбываецца новае адкрыццё даўніх рэлігійных практык, такіх як пілігрымка. Часта вернікі, выкарыстоўваючы нядзельны адпачынак, наведваюць санктуарыі, каб правесці там некаторы час і асэнсаваць у коле сям’і больш глыбока сваю веру. Гэтыя хвіліны напоўнены асаблівай ласкай, якой павінна спадарожнічаць адпаведная евангелізацыя і мудрае духоўнае кіраўніцтва.

 
Нядзельныя сходы без удзелу святара

53. Існуе праблема парафій, якія не маюць святара для цэлебрацыі нядзельнай Эўхарыстыі. Часта гэтае пытанне ўзнікае ў маладых Касцёлах, дзе адзін святар мае пастырскую апеку над вернікамі, рассеянымі на вялікай тэрыторыі. Аднак такога тыпу сітуацыі могуць узнікнуць і ў краінах са шматвяковай хрысціянскай традыцыяй, дзе недахоп духавенства не дазваляе забяспечыць прысутнасць святара ў кожнай парафіяльнай супольнасці. У выпадках, калі Эўхарыстыя не можа цэлебравацца, Касцёл рэкамендуе збіраць нядзельны сход нават без святара⁹⁵, згодна з указаннямі і інструкцыямі Апостальскай Сталіцы, канкрэтнае выкананне якіх належыць кампетэнцыі Канферэнцый Біскупаў⁹⁶. Тым часам асноўнай мэтай павінна заставацца святкаванне ахвяры Імшы, бо толькі ў ёй сапраўды ажыццяўляецца Пасха Хрыста, толькі ў ёй цалкам рэалізуецца эўхарыстычны сход, які ўзначальвае святар in persona Christi, дзелячы хлеб слова і Эўхарыстыі. На пастырскім узроўні, такім чынам, павінна быць зроблена ўсё, каб вернікі, якія звычайна пазбаўлены Эўхарыстыі, маглі як мага часцей удзельнічаць у ёй. Дзеля гэтага можна арганізаваць прыезд святара час ад часу ў дадзеную супольнасць або выкарыстоўваць розныя магчымасці для арганізацыі сходаў у цэнтральнай мясцовасці, даступнай для розных супольнасцяў, якія жывуць у аддаленых месцах.

 
Радыё і тэлебачанне

54. Вернікі, якія па прычыне хваробы, інваліднасці або па іншай сур’ёзнай прычыне не могуць прымаць удзел у Эўхарыстыі, павінны пастарацца як мага паўней удзельнічаць, хоць і на адлегласці, у цэлебрацыі нядзельнай Імшы, найлепш праз імшальныя чытанні і малітвы, прызначаныя на гэты дзень, а таксама праз абуджэнне ў сабе прагі Эўхарыстыі⁹⁷. У многіх краінах радыё і тэлебачанне даюць магчымасць далучыцца да цэлебрацыі Эўхарыстыі ў той самы час, калі яна адбываецца ў святых месцах⁹⁸. Зразумела, што гэтыя трансляцыі самі па сабе не дазваляюць споўніць нядзельны абавязак, бо для гэтага неабходны ўдзел у сходзе братоў, якія сустракаюцца ў пэўным месцы, што стварае магчымасць для эўхарыстычнай камуніі. Аднак для тых, хто па розных прычынах не можа ўдзельнічаць у Эўхарыстыі і хто такім чынам вызваляецца ад нядзельнага абавязку, радыё і тэлебачанне – гэта каштоўная дапамога, асабліва, калі з ёй спалучана шчодрая паслуга надзвычайных распарадчыкаў Эўхарыстыі, якія прыносяць яе хворым, а разам з ёй прыносяць таксама прывітанне і салідарнасць усёй супольнасці. Нядзельная Імша, такім чынам, дае багатыя плёны і гэтым хрысціянам. Яны таксама атрымліваюць магчымасць перажыць нядзелю як сапраўдны “дзень Пана” і “дзень Касцёла”.

РАЗДЗЕЛ IV
DIES HOMINIS

Нядзеля – дзень радасцi, адпачынку i салiдарнасцi

 
“Паўната радасці” Хрыста

55. “Няхай будзе благаслаўлёны той, хто ўзвысіў дзень нядзельны вышэй за іншыя дні. Нябёсы і зямля, анёлы і людзі радуюцца”⁹⁹. Гэтыя словы літургіі маранітаў, напоўненыя глыбокай радасцю, – адна з тыповых акламацый, якія з самага пачатку надавалі тон нядзелі як ва Усходняй, так і ў Заходняй літургіях. Больш за тое, гістарычна, паколькі гэты дзень не быў прадугледжаны свецкім календаром, хрысціяне штотыдзень святкавалі дзень уваскрослага Пана пераважна як дзень радасці, і толькі пазней – як дзень адпачынку. “У першы дзень тыдня ўсе радуйцеся”, – заклікае Didascalia Apostolorum¹⁰⁰. Гэта падкрэслівае таксама літургічная практыка выбару адпаведных жэстаў¹⁰¹. Выказваючы меркаванне, шырока распаўсюджанае ў Касцёле, св. Аўгустын падкрэслівае менавіта гэтую рысу штотыднёвай Пасхі: “Вернікі спыняюць пост і моляцца стоячы, што ёсць знакам уваскрасення. Таму і аллелюя спяваецца кожную нядзелю”¹⁰².

 
56. Незалежна ад розных літургічных формаў, якія могуць змяняцца з часам у залежнасці ад касцёльнага парадку, заўсёды застаецца той факт, што нядзеля, як штотыднёвы ўспамін першай сустрэчы з Уваскрослым, павінна адзначацца радасцю, з якой вучні прывіталі Настаўніка: “Узрадаваліся вучні, убачыўшы Пана” (Ян 20, 20). Гэта было пацвярджэннем слоў, якія Езус сказаў перад Мукай і якія здзяйсняюцца ў кожным пакаленні хрысціянаў: “Вы будзеце смуткаваць, але смутак ваш зменіцца ў радасць” (Ян 16, 20). Ці не маліўся Ён сам, каб вучні мелі “поўную радасць” (пар. Ян 17, 23)? Святочны характар нядзельнай Эўхарыстыі паказвае радасць, якую Хрыстус дае свайму Касцёлу праз дар Духа. Менавіта радасць з’яўляецца адным з плёнаў Святога Духа (пар. Рым 14, 17; Гал 5, 22).

 
57. Вось чаму, калі мы хочам цалкам зразумець поўнае значэнне нядзелі, мы павінны нанова адкрыць гэты аспект хрысціянскага існавання. Зразумела, хрысціянская радасць павінна адзначаць усё жыццё, а не толькі адзін дзень тыдня. Аднак нядзеля, зразуметая як дзень уваскрослага Пана, калі святкуецца Божая справа стварэння і справа “новага стварэння”, з’яўляецца асаблівым днём радасці, больш за тое – днём найбольш зручным для выхавання ў сабе радасці, адкрыцця яе сапраўдных рыс і глыбокіх каранёў. Гэтую радасць нельга блытаць з хвілёвым задавальненнем і прыемнасцю, якія часта ап’яняюць пачуцці і эмоцыі, але пасля пакідаюць у сэрцы незадавальненне, а, магчыма, і горыч. Радасць з хрысціянскага пункту гледжання – больш сталая і дае больш суцяшэння. Паводле сведчання святых¹⁰³, яна можа пераадолець нават цёмную ноч пакутаў і з’яўляецца ў пэўнай ступені “цнотай”, якую трэба выхоўваць.

 
58. У той жа час няма ніякай супярэчнасці паміж хрысціянскай радасцю і сапраўднымі чалавечымі радасцямі. Наадварот, гэтыя апошнія дасягаюць сваёй паўнаты і маюць глыбокія падставы ў радасці ўслаўленага Хрыста (пар. Дз 22, 24-31), які ёсць дасканалым вобразам і адкрыццём чалавека паводле Божай задумы. Мой шаноўны папярэднік Павел VI пісаў у сваёй адгартацыі наконт хрысціянскай радасці: “Па сутнасці, хрысціянская радасць з’яўляецца ўдзелам у неспазнанай радасці, адначасова і Боскай і чалавечай, якая напаўняе сэрца ўслаўленага Езуса Хрыста”¹⁰⁴. Папа заканчвае адгартацыю заклікам, каб у дзень Пана Касцёл вельмі выразна сведчыў аб радасці Апосталаў, якую яны перажылі, калі ўбачылі Пана вечарам у дзень Пасхі. З гэтай мэтай ён заклікаў пастыраў, каб яны “настойліва заахвочвалі ахрышчаных да вернага святкавання ў радасці нядзельнай Эўхарыстыі. Як могуць яны грэбаваць гэтай сустрэчай, гэтай гасцінай, якую Хрыстус рыхтуе для нас у сваёй любові? Няхай наш удзел у ёй будзе годным і радасным! Гэта сам укрыжаваны і ўслаўлены Хрыстус праходзіць сярод сваіх вучняў, каб іх таксама ахапіць аднаўляльнай моцаю свайго ўваскрасення. Тут на зямлі – гэта вяршыня запавету любові паміж Богам і Яго народам, гэта знак і крыніца хрысціянскай радасці, якая рыхтуе нас да вечнага свята”¹⁰⁵. Такі погляд на веру паказвае, што хрысціянская нядзеля з’яўляецца сапраўдным “часам святкавання”, днём, які Бог даў чалавеку для паўнаты яго чалавечага і духоўнага ўзрастання.

 
Захаванне шабату

59. Гэты аспект хрысціянскай нядзелі асаблівым чынам паказвае, чым з’яўляецца выкананне старазапаветнага шабату. У дзень Пана, які – як мы толькі што адзначалі – Стары Запавет звязвае са справай стварэння (пар. Быц 2, 1-3; Зых 20, 8-11), а таксама з гісторыяй выйсця з Егіпта (пар. Дрг 5, 12-15), хрысціянін пакліканы абвяшчаць новае стварэнне і новы запавет, устаноўлены ў пасхальнай таямніцы Хрыста. Святкаванне стварэння не было скасавана, але стала больш глыбокім у хрыстацэнтрычнай перспектыве, г. зн. у святле Божага плану “аднавіць усё ў Хрысце: тое, што на нябёсах і на зямлі” (Эф 1, 10). Успамін вызвалення, якім было выйсце з Егіпта, таксама набывае сваё поўнае значэнне, калі пераўтвараецца ва ўспамін паўсюднага адкуплення, якое здзейсніў Хрыстус праз сваю смерць і ўваскрасенне. Такім чынам, нядзеля “не замяняе” шабату, але з’яўляецца яго дасканалай рэалізацыяй і, у пэўным сэнсе, пашырае яго і цалкам выражае ў ходзе гісторыі збаўлення, якая дасягае сваёй вяршыні ў Хрысце.

 
60. З гэтай перспектывы можна цалкам падтрымаць біблійную тэалогію “шабату”, не парушаючы ні ў чым хрысціянскага характару нядзелі. Гэта тэалогія вяртае нас нанова і з няспынным здзіўленнем да гэтага таямнічага пачатку, калі спрадвечнае Божае Слова моцаю вольнага выбару любові стварыла свет з нічога. Праца стварэння была адзначана благаслаўленнем і асвячэннем дня, у які Бог адпачыў “ад усёй сваёй працы, якую рабіў падчас стварэння” (Быц 2, 3). Гэты дзень адпачынку Бога пачынае адлік часу, які ў паслядоўнасці тыдняў набывае не толькі храналагічны парадак, але таксама, можна сказаць, тэалагічнае вымярэнне. Сталае паўтарэнне “шабату” аберагае яго ад спакусы замкнуцца ў самім сабе, дапамагае яму застацца адкрытым для вечнасці праз сустрэчу з Богам і Яго kairos, г. зн. з часам Яго ласкі і Яго збаўчымі актамі.

 
61. “Шабат”, як благаслаўлены і асвячаны Богам сёмы дзень, завяршае ўсю справу стварэння. Ён непасрэдна звязаны з працай шостага дня, калі Бог стварыў чалавека “паводле свайго вобразу і падабенства” (пар. Быц 1, 26). Гэтая вельмі цесная сувязь паміж “днём Бога” і “днём чалавека” не засталася без увагі Айцоў у іх разважаннях над біблійным апісаннем стварэння. Св. Амброзій так кажа пра гэта: “Дзякуй нашаму Пану Богу за тое, што ўчыніў справу, у якой сам мог знайсці адпачынак. Ён стварыў нябёсы, але не напісана, што там Ён знайшоў адпачынак; Ён стварыў зоркі, месяц, сонца, але і тут не напісана, што Ён знайшоў там адпачынак. Наадварот, чытаю, што Ён стварыў чалавека і толькі пасля гэтага адпачыў, бо знайшоў у ім таго, каму мог прапанаваць прабачэнне грахоў”¹⁰⁶. Таму заўсёды “дзень Божы” будзе цесна звязаны з “днём чалавека”. Паколькі Божая запаведзь патрабуе: “Памятай пра дзень шабату, каб асвячаць яго” (Зых 20, 8), то адпачынак, устаноўлены для ўшанавання дня, прысвечанага Богу, гэта не дакучлівы абавязак чалавека, але хутчэй дапамога ў зразуменні сваёй жыватворнай і вызваляючай залежнасці ад Стварыцеля, і ў той жа час свайго паклікання да супрацоўніцтва ў Яго справах і да прыняцця Яго ласкі. Ушаноўваючы Божы “адпачынак”, чалавек цалкам адкрывае сябе, і гэта дазваляе зразумець, што дзень Пана дарэшты напоўнены Божым благаслаўленнем (пар. Быц 2, 3) і таму адораны – як людзі і жывёлы (пар. Быц 1, 22.28) – своеасаблівай “плоднасцю”. Яна выяўляецца перш за ўсё ў ажыўленні і, у пэўным сэнсе, “памнажэнні” самога часу, абуджаючы ў чалавеку праз памяць аб жывым Богу жыццёвую радасць і жаданне развівацца і даваць жыццё.

 
62. Хрысціяне павінны памятаць, што хоць традыцыі габрэйскага шабату мінулі, бо ён заменены нядзеляй, застаюцца актуальнымі асноўныя матывы святкавання “дня Пана”, змешчаныя ва ўрачыстых словах Дэкалогу, якія трэба разглядаць у святле тэалогіі і духоўнасці нядзелі: “Захоўвай дзень шабату, каб ён быў святым, як загадаў табе Пан Бог твой. Шэсць дзён будзеш працаваць і рабіць усе свае працы, але сёмы дзень – гэта шабат для Пана Бога твайго. Не будзеш рабіць ніякай працы ні ты, ні сын твой, ні твая дачка, ні твой слуга, ні твая служанка, ні твой вол, ні твой асёл, ніякая жывёла твая, ні чужаземец, які ў тваім доме, каб твой слуга і твая служанка адпачылі, як і ты. Памятай, што і ты быў нявольнікам у зямлі егіпецкай і што Пан Бог твой вывеў цябе адтуль моцнаю рукою і распраўленым плячом, таму і наказаў табе Пан Бог твой святкаваць дзень шабату” (Дрг 5, 12-15). Захаванне шабату звязана тут са справай вызвалення, якое Бог здзейсніў для свайго народа.

 
63. Хрыстус прыйшоў, каб здзейсніць новы “зыход”, каб прынесці свабоду прыгнечанным. Ён аздаравіў у дзень шабату (пар. Мц 12, 9-14 і парал.) зразумела не для таго, каб парушыць дзень Пана, але каб паказаць яго поўнае значэнне: “Шабат устаноўлены для чалавека, а не чалавек для шабату” (Мк 2, 27). Выступаючы супраць занадта фармальнага разумення з боку некаторых яго сучаснікаў і паказваючы праўдзівы сэнс біблійнага шабату, Езус, як “гаспадар шабату” (Мк 2, 28), надае яго захаванню вызваленчы характар, які адначасова ахоўвае правы Бога і правы чалавека. Вось чаму хрысціяне, пакліканыя абвяшчаць вызваленне, здзейсненае Крывёю Хрыста, адчулі, што яны маюць права перанесці сэнс шабату на дзень уваскрасення. Пасха Хрыста фактычна вызваліла чалавека са значна большай няволі, ад якой цярпеў прыгнечаны народ: з няволі граху, які аддаляе чалавека ад Бога, а таксама ад самога сябе і іншых, і які пастаянна сее ў гісторыі насенне зла і гвалту.

 
Дзень адпачынку

64. На працягу некалькіх стагоддзяў хрысціяне захоўвалі нядзелю толькі як дзень культу. Яны не маглі аднак спалучыць яго з адпачынкам, які быў істотным элементам шабату. Толькі ў IV ст. дзяржаўнае права Рымскай Імперыі прызнала падзел часу на тыдні, вырашыўшы, што ў “дзень сонца” суддзі, жыхары гарадоў і працаўнікі розных прамысловых цэхаў не павінны працаваць¹⁰⁷. Хрысціяне радаваліся таму, што зніклі перашкоды, пераадоленне якіх дагэтуль патрабавала часам гераічнай адвагі ў захаванні дня Пана. Цяпер яны без перашкод маглі прысвяціць сябе супольнай малітве¹⁰⁸.

Такім чынам, будзе памылкай бачыць у гэтым падзеле часу на тыдні толькі выпадковую гістарычную акалічнасць, якая не мае асаблівага значэння для Касцёла і ад якой можна адмовіцца. Нават пасля падзення Імперыі Саборы не пераставалі выдаваць распараджэнні наконт святочнага адпачынку. У тых краінах, дзе хрысціянаў меншасць і дзе святочныя дні дзяржаўнага календара не супадаюць з нядзеляй, яна ўсё роўна застаецца днём Пана, калі вернікі збіраюцца на эўхарыстычны сход, хоць гэта патрабуе ад іх значных ахвяр. Для хрысціянаў лічыцца ненармальным, калі нядзеля, дзень радасці і свята, не становіцца таксама днём адпачынку, і калі ім цяжка “святкаваць” дзень Пана, бо яны не маюць дастаткова вольнага часу.

 
65. З іншага боку, сувязь паміж днём Пана і днём адпачынку ўсяго грамадства мае сэнс і важнасць не толькі з хрысціянскага пункту гледжання. Чаргаванне паміж працай і адпачынкам закладзена ў чалавечую натуру згодна з воляй самога Бога, пра што сведчыць апавяданне пра стварэнне ў кнізе Быцця (пар. 2, 2-3; Зых 20, 8-11). Адпачынак з’яўляецца чымсьці “святым”, таму што дазваляе чалавеку вызваліцца ад нярэдка надзвычай патрабавальнага рытму зямных спраў і зноў узгадаць, што ўсё з’яўляецца Божай справай. Існуе рызыка, што чалавек, якому Бог даў вялікую ўладу над стварэннем, можа забыць пра тое, што Бог з’яўляецца Стварыцелем, ад якога ўсё залежыць. Прызнанне гэтай залежнасці асабліва неабходна ў наш час, калі навука і тэхніка вельмі значна пашырыла ўладу, якую чалавек здзяйсняе праз сваю працу.

 
66. Нельга забываць, што таксама ў наш час для многіх людзей праца застаецца вельмі цяжкім абавязкам з-за яе негуманных умоў і працягласці, асабліва ў найбольш бедных частках свету, а таксама з-за шматлікіх форм несправядлівасці і эксплуатацыі чалавека чалавекам у эканамічна развітых грамадствах. Калі Касцёл на працягу стагоддзяў выдаваў юрыдычныя прадпісанні адносна нядзельнага адпачынку¹⁰⁹, ён меў на ўвазе ў першую чаргу працу слугаў і рабочых. Зразумела не таму, што іх праца менш вартая ў параўнанні з духоўнымі патрабаваннямі, звязанымі з захаваннем нядзелі, але хутчэй таму, што больш патрабаваў рэгулявання, каб палегчыць яе цяжар і, такім чынам, даць магчымасць кожнаму святкаваць дзень Пана. У сувязі з гэтым мой папярэднік папа Леў XIII у сваёй энцыкліцы Rerum Novarum казаў, што святочны адпачынак – гэта права рабочых, якое павінна гарантаваць дзяржава¹¹⁰.

У сённяшняй гістарычнай сітуацыі мы таксама маем абавязак так дзейнічаць, каб усе маглі мець свабоду, адпачынак і рэлаксацыю, якія неабходны чалавеку з увагі на яго годнасць і звязаныя з ёй патрэбы рэлігійныя, сямейныя, культурныя і грамадскія, якія цяжка задаволіць, калі няма хаця б аднаго дня на тыдзень, у які людзі могуць разам і адпачываць, і святкаваць. Натуральна, гэтае права рабочых на адпачынак прадугледжвае таксама іх права на працу і, калі мы разважаем над пытаннем хрысціянскага разумення нядзелі, мы павінны ўзгадаць з вялікай заклапочанасцю пра драму многіх людзей, якія з-за недахопу працоўных месцаў, вымушаны заставацца бяздзейнымі таксама і ў працоўныя дні.

 
67. Нядзельны адпачынак дазваляе ўстанавіць адпаведныя прапорцыі паміж штодзённымі клопатамі і турботамі: матэрыяльныя рэчы, пра якія так клапоцімся, саступаюць месца духоўным каштоўнасцям; асобы, з якімі жывем, адкрываюць сваё сапраўднае аблічча, калі мы з імі сустракаемся і вядзём спакойную размову. Нават прыгажосць прыроды, што часта нішчыцца чалавечым жаданнем панаваць над ёю (і гэта абяртаецца супраць самога чалавека), можа быць адкрыта нанова і можа прывесці нас у вялікае захапленне. Нядзеля як дзень, калі чалавек захоўвае мір з Богам, з самім сабой і з бліжнімі, становіцца часам, калі людзі могуць па-новаму паглядзець на цуды прыроды, дазваляючы захапіць сябе гэтай цудоўнай і таямнічай гармоніяй, якая, па словах св. Амброзія, праз “непарушны закон згоды і любові” яднае розныя элементы космасу “повяззю адзінства і міру”¹¹¹. Тады чалавек больш глыбока разумее, што “ўсякае стварэнне Божае, – як кажа Апостал, – добрае, і нішто не ёсць заганным, калі прымаецца з удзячнасцю, таму што асвячаецца словам Божым і малітваю” (1 Цім 4, 4-5). Калі пасля шасці дзён працы – у многіх выпадках яны фактычна скарочаны да пяці, – чалавек шукае час, каб адпачыць і прысвяціць больш увагі іншым аспектам свайго жыцця, то гэта вынікае з аўтэнтычнай патрэбы, цалкам згоднай з бачаннем евангельскага паслання. Веруючы чалавек павінен задаволіць гэтую патрэбу ў лучнасці з індывідуальнымі і супольнымі формамі перажывання веры, якая выяўляецца ў цэлебрацыі і святкаванні дня Пана.

Таму натуральна, што хрысціяне будуць імкнуцца ў канкрэтных абставінах нашай эпохі да таго, каб грамадскае заканадаўства брала пад увагу іх абавязак святкавання нядзелі. У любым выпадку, яны абавязаны сумленнем арганізоўваць свой нядзельны адпачынак так, каб маглі прымаць удзел у Эўхарыстыі, пазбягаючы працы і ўчынкаў, несумяшчальных са святкаваннем дня Пана, які павінен прыносіць радасць і дазваляе мець неабходны адпачынак для душы і цела¹¹².

 
68. Каб гэты адпачынак не ператварыўся ў безсэнсоўную нудную бяздзейнасць, ён павінен стаць крыніцай духоўнага ўзбагачэння, забяспечваць большую свабоду, даваць магчымасць для кантэмпляцыі і спрыяць братняй еднасці. Таму сярод розных формаў чалавечай культуры і забаў, якія прапануе грамадства, вернікі павінны выбіраць тыя, якія найбольш адпавядаюць жыццю, згоднаму з евангельскімі запаведзямі. Нядзельны і святочны адпачынак у такім выпадку становіцца “прарочым”, бо пацвярджае не толькі абсалютную перавагу Бога, але таксама першынство годнасці чалавека адосна патрабаванняў эканомікі, больш за тое, прадказвае ў пэўным сэнсе “новыя нябёсы” і “новую зямлю”, дзе чалавек будзе канчаткова вызвалены з няволі сваіх патрэбаў. Сцісла кажучы, дзень Пана становіцца такім чынам сапраўдым днём чалавека.

 
Дзень салідарнасці

69. Нядзеля таксама павінна быць днём, калі хрысціяне могуць прысвяціць сябе справам міласэрнасці, дабрачыннай дзейнасці і апостальству. Каб мець духоўны ўдзел у радасці ўваскрослага Хрыста, трэба таксама цалкам удзельнічаць у любові, якая б’ецца ў Яго сэрцы: няма радасці без любові! Езус сам тлумачыць гэта, указваючы на сувязь паміж “новай запаведдзю” і дарам радасці: “Калі будзеце захоўваць Мае запаведзі, застанецеся ў любові Маёй, як і Я захаваў запаведзі Айца Майго і застаюся ў Ягонай любові. Гэта Я сказаў вам, каб Мая радасць была ў вас і каб радасць вашая была поўнай. Вось запаведзь Мая, каб вы любілі адзін аднаго, як Я палюбіў вас” (Ян 15, 10-12).

Нядзельная Эўхарыстыя, такім чынам, не вызваляе вернікаў ад абавязку міласэрнасці, але, наадварот, яшчэ мацней змушае іх да “усіх спраў любові, пабожнасці і апостальства, каб яны выразна сведчылі, што хоць хрысціяне не з гэтага свету, аднак яны з’яўляюцца святлом свету, праслаўляючы Айца, прысутнага ў людзях”¹¹³.

 
70. З апостальскіх часоў нядзельны сход для хрысціянаў фактычна быў часам братэрскай еднасці з самымі беднымі. “У першы дзень тыдня няхай кожны з вас штосьці адкладзе ў сябе і збярэ, калі будзе ў яго дастатак” (1 Кар 16, 2). Св. Павел кажа пра зборы, арганізаваныя для бедных Касцёлаў Юдэі. У нядзельнай Эўхарыстыі сэрца веруючага павінна ахопліваць увесь Касцёл. Аднак трэба зразумець глыбокі сэнс закліку Апостала, далёкага ад вузкага разумення “дару”. Ён звяртаецца хутчэй да культуры салідарнасці, якая ставіць большыя патрабаванні і якая практыкуецца таксама ва ўсім грамадстве¹¹⁴. Сёння больш, чым калі-небудзь нам трэба ўважліва прыслухацца да суровага напаміну, адрасаванага супольнасці ў Карынце, якая была вінавата ў тым, што прыніжала бедных удзельнікаў agape, якая была часткай “Вячэры Пана”: “Калі вы збіраецеся дзеля гэтага, то гэта не спажыванне вячэры Пана, бо кожны бярэцца раней з’есці ўласны спажытак, і адзін застаецца галодным, а другі п’янее. Хіба не маеце дамоў, каб есці і піць? Ці вы пагарджаеце Касцёлам Божым і прыніжаеце тых, хто не мае?” (1 Кар 11, 20-22). Зразумела таксама гучаць словы св. Якуба: “Калі на сход ваш увойдзе чалавек з залатым пярсцёнкам, у бліскучым адзенні, і ўвойдзе таксама бедны ў бруднай вопратцы, і вы паглядзіце на апранутага ў бліскучае адзенне і скажаце яму: “Ты сядай тут, на добрае месца”, – а беднаму скажаце: “Ты стань там”, – ці: “Сядай тут, каля падножжа майго”, – то ці ж не робіце адрознення паміж вамі самімі і не становіцеся суддзямі са злымі думкамі?” (2, 2-4).

 
71. Вучэнне Апосталаў знайшло водгук ужо ў першыя стагоддзі і аддавалася рэхам у прапаведаванні Айцоў Касцёла. Св. Амброзій сурова дакараў багатых, якія меркавалі, што, наведваючы касцёл, яны выконваць свае рэлігійныя абавязкі, хоць і не дзеляцца сваёй маёмасцю з беднымі, а часам нават уціскаюць іх: “Ці чуеш, багацей, што кажа Пан Бог? Аднак, прыходзіш у касцёл не для таго, каб даць штосьці бедным, але каб самому браць”¹¹⁵. Св. Ян Хрызастом не менш патрабавальны: “Хочаш ушанаваць цела Хрыста? Не грэбуй Ім, калі Ён голы. Не ўшаноўвай Яго тут, у святыні, дзе Ён апрануты ў шоўк, каб пасля на вуліцы не звярнуць на Яго ўвагі, калі Ён пакутуе ад голаду і нагаты. Той, хто сказаў: “Гэта Цела Маё”, – сказаў таксама: “Вы бачылі мяне галодным і не накармілі Мяне”, – і: “Што толькі ўчынілі вы братам Маім меншым, тое Мне ўчынілі” (…) Якая карысць, калі эўхарыстычны стол гнецца ад залатых келіхаў, калі Ён памірае ад голаду? Спачатку накармі Яго, калі будзе галодны, а пасля можаш аздабляць алтар тым, што ў цябе застанецца”¹¹⁶.

Гэтыя словы нагадваюць хрысціянскай супольнасці, што Эўхарыстыя павінна стаць для яе месцам, дзе братэрства выяўляецца ў канкрэтнай салідарнасці, дзе апошнія становяцца першымі, бо браты адносяцца да іх з найбольшай пашанай і любоўю, дзе сам Хрыстус праз шчодрыя падарункі багатых бедным можа нейкім чынам здзейсніць зноў цуд размнажэння хлябоў¹¹⁷.

 
72. Эўхарыстыя – гэта праяўленне і прадказанне братэрства. Нядзельная Імша ўздымае хвалі міласэрнасці, якая павінна напоўніць усё жыццё вернікаў, перадусім павінна фарміраваць спосаб перажывання рэшты нядзелі. Паколькі гэта – дзень радасці, то хрысціяне павінны сцвярджаць сваімі паводзінамі, што нельга быць шчаслівым “без іншых”. Няхай агледзяцца навокал, каб знайсці людзей, якія магчыма патрабуюць іх салідарнасці. Можа так стацца, што сярод блізкіх суседзяў або ў асяроддзі знаёмых ёсць хворыя, старыя, дзеці, эмігранты, якія менавіта ў нядзелю найбольш балюча адчуваюць сваю адзіноту, беднасць і цярпенні. Зразумела, клопат пра іх не можа зводзіцца да спарадычных нядзельных учынкаў. Але таксама тады, калі гэта будзе больш сістэматычная дзейнасць, ці ж нельга ўчыніць з нядзелі дзень, спецыяльна прысвечаны салідарнасці, выкарыстоўваючы ўсялякую творчую энэргію хрысціянскай міласэрнасці? Запрашаючы на абед адзінокіх людзей, наведваючы хворых, даючы ежу бедным сем’ям, прысвячаючы некалькі гадзінаў на канкрэтную форму валанцёрства і салідарнасці – усё гэта напэўна можа быць спосабам рэалізацыі ў жыцці любові Хрыста, атрыманай пры эўхарыстычным стале.

 
73. Пражытая такім чынам не толькі нядзельная Эўхарыстыя, але і ўся нядзеля, пераўтвараецца ў вялікую школу любові, справядлівасці і спакою. Прысутнасць уваскрослага Хрыста сярод нас становіцца праграмай салідарнасці, заахвочвае да духоўнай адновы, загадвае змяняць грахоўныя структуры, у якія ўцягнуты асобы, супольнасці, а часам і цэлыя народы. Хрысціянская нядзеля – гэта не “ўцёкі”, але “прароцтва”, запісанае ў гісторыю. Гэтае прароцтва абавязвае вернікаў наследаваць таго, хто прыйшоў, каб “абвяшчаць добрую навіну ўбогім, (...) вызваленне палонным і сляпым вяртаць зрок, каб выпусціць спакутаваных на свабоду, каб абвясціць год ласкі Пана” (Лк 4, 18-19). У нядзельным узгадванні Яго Пасхі вернікі вучацца ад Хрыста і, памятаючы Яго абяцанне: “Спакой пакідаю вам, спакой Мой даю вам” (Ян 14, 27), яны самі становяцца будаўнікамі спакою.

РАЗДЗЕЛ V
DIES DIERUM

Нядзеля – першапачатковае свята, якое адкрывае значэнне часу

 
Хрыстус – Альфа і Амега часу

74. “У хрысціянстве час мае фундаментальнае значэнне. Свет быў створаны ў часе; у ім разгортваецца гісторыя збаўлення, знаходзячы сваё завяршэнне ва Уцелаўленні ў “паўнаце часу” і ў слаўным прыйсці Божага Сына ў канцы часоў. У Езусе Хрысце Слова сталася целам, час робіцца вымярэннем Бога, які сам па сабе вечны”¹¹⁸.

У святле Новага Запавету гады зямнога жыцця Хрыста ўтвараюць сапраўдны цэнтр часу, кульмінацыйным момантам якога з’яўляецца ўваскрасенне. Калі праўда тое, што Езус – Бог, які стаўся Чалавекам з моманту свайго зачацця ва ўлонні Святой Дзевы, то праўда таксама і тое, што Яго чалавечая натура цалкам перамяняецца і праслаўляецца толькі ў хвіліну ўваскрасення, цалкам адкрываючы такім чынам Яго тоеснасць і Боскую славу. Прамаўляючы ў сінагозе ў Антыёхіі ў Пісыдыі (пар. Дз 13, 33), св. Павел адносіць да ўваскрасення Хрыста словы псальма 2: “Ты Сын Мой, Я Цябе сёння нарадзіў” (в. 7). З гэтай прычыны ў літургіі Пасхальнай вігіліі Касцёл паказвае Хрыста як “Пачатак і Канец, Альфу і Амегу”. Гэтыя словы, сказаныя цэлебрантам падчас абраду падрыхтоўкі пасхалу, на якім змешчаны лічбы бягучага года, падкрэсліваюць праўду, што “Хрыстус – Гаспадар часу; Ён – яго пачатак і канец; кожны год, дзень і кожная хвіліна ахоплена Яго Уцелаўленнем і Уваскрасеннем, і таму становіцца часткай “паўнаты часу”¹¹⁹.

 
75. Нядзеля – гэта Пасха тыдня, якая нагадвае і выяўляе дзень уваскрасення Хрыста, гэта таксама дзень, які адкрывае значэнне часу. Яна не мае нічога супольнага з касмічнымі цыкламі, да якіх часта звяртаецца натуральная рэлігія і чалавечая культура, каб адмяраць час, суадносячы яго з міфам вечнага паўтарэння. Хрысціянская нядзеля – гэта штосьці іншае! Беручы пачатак з Уваскрасення, яна як стрэлка надае ўласны рытм чалавечым мерам часу: месяцам, гадам і стагоддзям, накіроўваючы іх да іхняй мэты – другога прыйсця Хрыста. Нядзеля ўвасабляе апошні дзень, дзень Парузіі, які ў пэўным сэнсе ўжо быў прадказаны славай Хрыста, што аб’явілася падчас Яго ўваскрасення.

Фактычна ўсё, што адбудзецца да канца свету, будзе толькі пашырэннем і развіццём таго, што здзейснілася ў дзень, калі замучанае цела Укрыжаванага было ўваскрэшана сілаю Духа Святога і стала крыніцай Духа для чалавецтва. Хрысціяне ведаюць, што няма патрэбы чакаць іншага часу збаўлення, таму што свет, як бы доўга яшчэ не існаваў, ужо цяпер жыве ў апошнія часы. Праслаўлены Хрыстус няспынна падтрымлівае ў існаванні не толькі Касцёл, але ўвесь сусвет. Гэтая жыццядайная сіла рухае стварэнне, якое “стогне і пакутуе ажно да цяперашняга часу” (Рым 8, 22), да яго поўнага адкуплення. Чалавецтва можа мець толькі цмянае прадчуванне гэтых падзей, але хрысціяне маюць гарантыю і ўпэўненнасць, што святкаванне нядзелі з’яўляецца важным сведчаннем, якое яны павінны даваць, каб кожны перыяд чалавечай гісторыі быў падтрыманы надзеяй.

 
Нядзеля ў літургічным годзе

76. Дзень Пана, які адзначаецца кожны тыдзень, закаранёны ў самай старажытнай традыцыі Касцёла і з’яўляецца вельмі важным для хрысціяніна. Але яшчэ раней склаўся іншы рытм, а менавіта гадавы цыкл. Святкаванне гадавінаў адпавядае чалавечай псіхіцы, якая суадносіць узгадванне мінулых падзей з цыклічным паўтарэннем датаў і пораў году. Калі гэтыя падзеі адыгрываюць важную ролю ў жыцці нейкага народа, зразумела, што іх святкаванне стварае радасную атмасферу, якая развейвае аднастайнасць штодзённага жыцця.

Згодна з воляй Бога галоўныя падзеі гісторыі збаўлення, на якіх заснавана жыццё Касцёла, былі цесна звязаны са штогадовымі габрэйскімі святамі Пасхі і Пяцідзесятніцы, якія з’яўляюцца іх прарочым прадказаннем. З ІІ ст. штогадовае святкаванне хрысціянамі Пасхі, г.зн. Вялікадня, разам са штотыднёвым святкаваннем Пасхі, дазволіла больш плённа разважаць над таямніцай смерці і ўваскрасення Хрыста. Вялікадню, гэтай найбольшай урачыстасці з усіх урачыстасцяў, папярэднічаў пост, які рыхтаваў да яго. Святкаваўся Вялікдзень у форме доўгай вігіліі, а пазней на працягу пяцідзесяці дзён аж да Пяцідзесятніцы. Ён стаў найбольш адпаведным днём для ўтаямнічання катэхуменаў. Праз хрост яны паміраюць для граху і ўваскрасаюць да новага жыцця, таму што Езус “быў выданы за грахі нашыя і ўваскрэшаны дзеля апраўдання нашага” (Рым 4, 25; пар. 6, 3-11). Глыбокая сувязь з пасхальнай таямніцай надае асаблівае значэнне ўрачыстасці Пяцідзесятніцы, у якой святкуем спасланне Духа Святога на Апосталаў, сабраных разам з Марыяй, а таксама пачатак іх місіі сярод усіх народаў¹²⁰.

 
77. Згодна з жаданнем урачыстага ўшанавання важных падзей была ўстаноўлена структура літургічнага года. Як узгадвае Другі Ватыканскі Сабор, Касцёл пажадаў адкрыць на працягу года “поўную таямніцу Хрыста, пачынаючы з Уцелаўлення і Нараджэння аж да Унебаўшэсця, да дня Спаслання Духа Святога і да чакання благаслаўлёнай надзеі і прыйсця Пана. Узгадваючы такім чынам таямніцы Адкуплення, Касцёл адкрывае вернікам багацце збаўчых чынаў і заслуг свайго Пана, як бы робячы іх прысутнымі ва ўсе часы, каб вернікі маглі наблізіцца да іх і напоўніцца ласкай збаўлення”¹²¹.

Пасля Вялікадня і Спаслання Духа Святога найбольш урачыстае святкаванне – гэта, безумоўна, Нараджэнне Пана, калі хрысціяне разважаюць над таямніцай Уцелаўлення і сузіраюць Божае Слова, якое пажадала прыняць нашую чалавечую натуру, каб даць нам удзел у сваёй Боскасці.

 
78. Так “у святкаванні гэтага гадавога цыклу таямніц Хрыста святы Касцёл з асаблівай любоўю ўшаноўвае Найсвяцейшую Дзеву Марыю, Маці Бога, якая непарыўна звязана са збаўчай справай свайго Сына”¹²². Падобным чынам, уключаючы ў гадавы цыкл узгадванне мучанікаў і святых у іх гадавіны, “Касцёл абвяшчае пасхальную таямніцу ў святых, якія цярпелі разам з Хрыстом і цяпер разам з Ім праслаўлены”¹²³. Успамін святых, калі святкуецца згодна з сапраўдным духам літургіі, не зацямняе цэнтральнай ролі Хрыста, але, наадварот, падкрэслівае яе, паказваючы Яго збаўчую моц. Як спявае св. Паўлін з Нолы: “Усе рэчы мінаюць, але слава святых трывае ў Хрысце, які ўсё аднаўляе, застаючыся нязменным”¹²⁴. Унутраная сувязь паміж славай святых і славай Хрыста ўпісана ў саму арганізацыю літургічнага года, і праяўляецца найбольш красамоўна ў фундаментальным і незалежным характары нядзелі як дня Пана. Калі хрысціяне далучаюцца да святкавання чарговых перыядаў літургічнага года і таксама святкуюць нядзелю, якая надае яму рытм, то іх рэлігійнае і духоўнае жыццё моцна яднаецца з Хрыстом. У Ім яны знаходзяць сэнс свайго жыцця, з Яго чэрпаюць сілы і натхненне.

 
79. Нядзеля выступае як натуральная мадэль для разумення і святкавання гэтых урачыстасцяў літургічнага года, якія з’яўляюцца настолькі каштоўнымі для хрысціянскага жыцця, што Касцёл, жадаючы падкрэсліць іх важнасць, абавязаў вернікаў удзельнічаць у Імшы і захоўваць час адпачынку, нават калі гэтыя дні прыпадаюць на розныя дні тыдня¹²⁵. Колькасць гэтых святочных дзён змянялася ў розныя часы ў залежнасці ад сацыяльных і эканамічных умоў, а таксама ад іх замацавання ў традыцыі і ад падтрымкі з боку грамадскага заканадаўства¹²⁶.

Існуючыя кананічныя і літургічныя прадпісанні дазваляюць кожнай Канферэнцыі Біскупаў з-за асаблівых умоў дадзенай краіны скараціць спіс абавязковых святочных дзён. Любое магчымае рашэнне такога тыпу павінна быць зацверджана Апостальскай Сталіцай¹²⁷, і ў такіх выпадках цэлебрацыя пэўнай таямніцы Пана, напр., Аб’яўлення, Унебаўшэсця ці Найсвяцейшага Цела і Крыві Хрыста, павінны быць перанесены згодна з літургічнымі нормамі на нядзелю, каб вернікі не былі пазбаўлены магчымасці паразважаць над гэтай таямніцай¹²⁸. Пастыры павінны імкнуцца таксама заахвочваць вернікаў да ўдзелу ў Імшы ў іншыя важныя святы, якія адзначаюцца на працягу тыдня¹²⁹.

 
80. Трэба яшчэ закрануць асаблівую пастырскую праблему, звязаную з частымі сітуацыямі, калі пэўныя народныя і культурныя традыцыі, тыповыя для дадзенага асяроддзя, могуць перашкодзіць святкаванню нядзелі ці іншых літургічных святаў, змешваючы дух сапраўднай хрысціянскай веры з чужымі ёй элементамі, якія могуць ёй пашкодзіць. У такіх выпадках праз катэхізацыю і адпаведную пастырскую дзейнасць трэба растлумачваць гэтыя сітуацыі, адкідаючы ўсё, што не адпавядае Евангеллю Хрыста. У той жа час, нельга забываць, што гэтыя традыцыі – і, па аналогіі, новыя формы культуры грамадскага насельніцтва – часта абапіраюцца на такія каштоўнасці, якія без цяжкасцяў можна пагадзіць з патрабаваннямі веры. Пастыры павінны распазнаваць, якія каштоўнасці варта захаваць у культуры пэўнага сацыяльнага асяроддзя, і асабліва ў народнай пабожнасці, каб літургія – у першую чаргу ў нядзелі і святы – нічога не траціла, а, наадварот, узбагачалася¹³⁰.

ЗАКАНЧЭННЕ

81. Нядзеля, перададзеная нам традыцыяй, мае вялікія духоўныя і пастырскія вартасці. Усе яе значэнні і сэнс ствараюць адно цэлае, з’яўляюцца сінтэзам хрысціянскага жыцця і ўмоў добрага яе асэнсавання. Зразумела, чаму Касцёл надае вялікае значэнне захаванню дня Пана і чаму касцёльнае права лічыць гэта сапраўдным абавязкам. Аднак дадзеная практыка павінна разумецца не толькі як наказ, але перш за ўсё як патрэба, якая ўпісана ў сутнасць хрысціянскага існавання. Надзвычай важна, каб кожны хрысціянін быў перакананы, што не зможа жыць паводле веры і цалкам удзельнічаць у жыцці хрысціянскай супольнасці, калі не будзе рэгулярна ўдзельнічаць у нядзельным эўхарыстычным сходзе. У Эўхарыстыі ажыццяўляецца паўната культу, які людзі павінны аддаваць Богу і які нельга параўнаць ні з якім іншым рэлігійным досведам. Асабліва выразна выяўляецца гэта менавіта ў нядзельнай сустрэчы ўсёй супольнасці, паслухмянай голасу Уваскрослага, які склікае яе, каб даць ёй святло свайго слова і пасілак свайго Цела, як вечную сакрамэнтальную крыніцу адкуплення. Ласка, якая выплывае з гэтай крыніцы, аднаўляе людзей, жыццё і гісторыю.

82. З непарушнай вераю і са свядомасцю, што практыка захавання нядзелі мае ў сабе багатую спадчыну каштоўнасцяў, у тым ліку агульначалавечых, хрысціяне сёння павінны рэагаваць на націск культуры, якая, праўда, дазваляе мець адпачынак і вольны час, але часта выкарыстоўвае іх легкадумна і часам звяртаецца да маральна сумніўных формаў забавы. Безумоўна, хрысціяне павінны імкнуцца да салідарнасці з іншымі людзьмі, бо так як і іншыя яны карыстаюцца штотыднёвым днём адпачынку, але ў той жа час выдатна разумеюць унікальнасць і непаўторнасць нядзелі як дня, калі яны павінны святкаваць сваё вызваленне і вызваленне ўсяго чалавецтва. Нядзеля – гэта дзень радасці і дзень адпачынку менавіта таму, што яна з’яўляецца “днём Пана”, днём уваскрослага Хрыста.

83. Так зразуметая і пражытая нядзеля становіцца як бы душой іншых дзён. Тут можна ўзгадаць словы Арыгена, што дасканалы хрысціянін “заўсёды жыве днём Пана і заўсёды святкуе нядзелю”¹³¹. Нядзеля з’яўляецца сапраўднай школай, у якой няспынна працягваецца праграма касцёльнай педагогікі. Той педагогікі, якая неабходна асабліва ў сённяшнім грамадстве, якое штораз больш адчувае вынік культурнай падзеленасці і плюралізму, які пастаянна выпрабоўвае вернасць асобных хрысціянаў пэўным патрабаванням веры. У многіх частках свету хрысціянства стаіць перад перспектывай жыцця ў “дыяспары”, г.зн. хрысціянства выпрабоўваецца тым, што вучні Хрыста рассейваюцца, маюць цяжкасці ў падтрыманні ўзаемных кантактаў, і пры гэтым адчуваюць недахоп падтрымкі з боку структур і традыцый, уласцівых хрысціянскай культуры. У пераадоленні такіх праблем магчымасць збірацца разам у нядзелі з братамі па веры і дзяліцца дарам братэрства з’яўляецца неабходнай дапамогай.

84. Падтрымліваючы хрысціянскае жыццё, нядзеля натуральным чынам становіцца таксама сведчаннем і прапаведваннем. Як дзень малітвы, камуніі і радасці, нядзеля ўплывае на ўсё жыццё грамадства, напаўняючы яго жыццёвай энергіяй і даючы падставы для надзеі. Нядзеля сцвярджае, што час, у якім жыве той, хто ўваскрос і з’яўляецца Валадаром гісторыі, – гэта не магіла нашых ілюзій, але калыска заўсёды новай будучыні, гэта магчымасць, дадзеная нам, каб мы пераўтварылі мінаючыя хвіліны гэтага жыцця ў насенне вечнасці. Нядзеля – гэта запрашэнне зазірнуць наперад, гэта дзень, калі хрысціянская супольнасць усклікае да Хрыста: “Марана-та, прыйдзі, Пане!” (1 Кар 16, 22). Узносячы гэты заклік надзеі і спадзявання, супольнасць становіцца ўдзельніцай надзеі чалавецтва і падтрымлівае яе. Перажываючы нядзелю за нядзеляй, супольнасць, асветленая бляскам Хрыста, ідзе насустрач бясконцай нядзелі, якая будзе адзначацца ў нябесным Ерузалеме, калі ў поўні ўзнікне містычны Божы горад, якому “не патрэбны ні сонца, ні месяц, каб яму свяцілі, бо слава Божая асвятліла яго, і светач ягоны – Ягнё” (Ап 21, 23).

85. У гэтым набліжэнні да сваёй мэты Касцёл падтрымліваецца і ажыўляецца Духам. Гэта Ён абуджае яго памяць і ажыўляе для кожнага пакалення веруючых падзею Уваскрасення. Ён з’яўляецца духоўным дарам, які яднае нас з Уваскрослым і з братамі ў адным целе, вяртаючы да жыцця нашу веру, напаўняючы нашыя сэрцы любоўю і ўмацоўваючы нашу надзею. Дух няспынна прысутнічае ў кожным дні Касцёла, напаўняе яго сваёй моцаю і шчодра адорвае дарамі. Але з асаблівай увагай Касцёл услухоўваецца ў Яго голас падчас нядзельнага сходу, калі цэлебруе штотыднёвую Пасху, і разам з ім звяртаецца да Хрыста, чакаючы з тугою Яго прыйсця ў славе: “Дух і Абранніца кажуць: Прыйдзі!” (Ап 22, 17). Менавіта ў разважанні над роляй Духа я жадаў, каб гэтае заахвочванне да паўторнага адкрыцця нядзелі дайшло да вернікаў у гэтым годзе, які ў межах падрыхтоўкі да Юбілею прысвечаны Святому Духу.

86. Я даручаю гэты апостальскі ліст Найсвяцейшай Дзеве, каб праз Яе заступніцтва хрысціянская супольнасць прыняла яго і рэалізавала ў сваім жыцці. Марыя, ніякім чынам не змяншаючы цэнтральнай ролі Хрыста і Яго Духа, прысутнічае ў кожнай нядзелі Касцёла. Сама таямніца Хрыста патрабуе гэтага: сапраўды, як Марыя, якая ёсць Mater Domini і Mater Ecclesiae, не будзе прысутнічаць асаблівым чынам у дні, які з’яўляюцца адначасова dies Domini і dies Ecclesiae?

Калі вернікі слухаюць слова пропаведзі падчас нядзельнага сходу, яны ўглядаюцца ў Дзеву Марыю і вучацца ад Яе захоўваць яго і разважаць над ім у сваіх сэрцах (пар. Лк 2, 19). З Марыяй яны вучацца стаяць каля падножжа крыжа, прыносячы Айцу ахвяру Хрыста і далучаючы да яе ахвяру свайго жыцця. З Марыяй яны перажываюць радасць уваскрасення, выказваючы свае ўласныя пачуцці словамі гімна Magnifiсat, які апявае невычэрпны дар Божай міласэрнаці ў бясконцай плыні часу: “Міласэрнаць Яго з пакалення ў пакаленне над тымі, хто Яго баіцца” (Лк 1, 50). Нядзелю за нядзеляй пілігрымуючы народ ідзе следам за Марыяй, і дзякуючы Яе матчынаму заступніцтву малітва Касцёла да Найсвяцейшай Троіцы становіцца асабліва гарачай і плённай.

87. Дарагія браты і сёстры, надыходзячы Юбілей запрашае нас да больш глыбокага ўдзелу ў духоўным і пастырскім жыцці. Бо такая сапраўдная яго мэта. У Юбілейны год шмат будзе зроблена, каб асабліва адзначыць яго, як гэтага патрабуе заканчэнне другога і пачатак трэцяга тысячагоддзя ад Уцелаўлення Божага Слова. Але гэты год і гэты асаблівы час прамінуць, саступаючы месца іншым юбілеям і ўрачыстым гадавінам. Аднак нядзеля, як звычайная “ўрачыстасць”, будзе далей працягваць адмяраць час пілігрымавання Касцёла аж да той нядзелі, якая не будзе мець канца.

Таму, дарагія браты ў біскупстве і святарстве, я заклікаю вас да няспыннага супрацоўніцтва з вернікамі, каб яны зразумелі і перажывалі яшчэ больш глыбока сэнс гэтага святога дня. Гэта прынясе вялікі плён хрысціянскім супольнасцям і станоўча паўплывае на ўсё грамадства.

Няхай людзі трэцяга тысячагоддзя, сустракаючыся кожную нядзелю з Касцёлам, які з радасцю святкуе таямніцу, з якой чэрпае сваё жыццё, змогуць сустрэць самога ўваскрослага Хрыста. Няхай вучні Хрыста, стала аднаўляючыся праз штотыднёвы ўспамін Пасхі, стануць яшчэ больш адданымі прапаведнікамі Евангелля збаўлення і актыўнымі будаўнікамі цывілізацыі любові.

Усім удзяляю сваё благаслаўленне!

Ватыкан, 31 мая 1998 года, ва ўрачыстасць Спаслання Духа Святога, у дваццаты год майго Пантыфікату.

СПАСЫЛКІ