29 лістапада 1961 года ў Гродне быў узарваны касцёл Найсвяцейшай Панны Марыі, вядомы як фара Вітаўта. Як сцвярджаюць гісторыкі, святыня была адным з самых вялікіх каталіцкіх касцёлаў у ВКЛ.

Перад знішчэннем касцёла яго мініравалі на працягу двух дзён. Пад сцены святыні было закладзена дзве тоны выбуховага рэчыва. Паводле ўспамінаў відавочцаў, вялізную гару з абломкаў разбіралі два дні. Пасля выбуху касцёл асеў, а крыж уваткнуўся ў зямлю і працягваў стаяць…

Сваімі ўспамінамі мы папрасілі падзяліцца і арцыбіскупа Тадэвуша Кандрусевіча, які ў той час жыў у Гродне.

— Наша сям'я ў той час толькі пераехала з вёскі Адэльск у Гродна. Я скончыў 9 класаў сярэдняй школы ў Адэльску і, паколькі ў той час праходзіла рэформа школьнай адукацыі з 10-годкі на 11-годку, а адэльская школа была 10-годкай, я павінен быў працягнуць навучанне ў школе з такой жа праграмай.

Мы жылі на вул. Гарнавых, тады гэтая частка горада называлася «за Нёманам». Паблізу былі школы толькі з 11-гадовай праграмай навучання, таму я працягнуў вучобу ў 7-й школе на вул. Кірава, якая была ў іншай частцы горада. Жыў я з аднаго боку Нёмана, а школа знаходзілася з другога боку.

У школу я ездзіў аўтобусам. Гэта не заўсёды было зручна, але давала магчымасць у той жа дзень паспяваць у розныя часткі горада. Хоць аўтобусны прыпынак знаходзіўся недалёка ад школы, часта я ішоў пешшу на Савецкую плошчу і ўжо там на прыпынку сядаў у аўтобус. Я часта бываў побач з фарай Вітаўта і, канешне, чуў ад людзей, што яе збіраюцца ўзарваць.

— Ці памятаеце Вы той дзень, калі святыню ўзарвалі?

— Так, напярэдадні хадзілі чуткі, што падрыхтоўчымі работамі кіруе жанчына-інжынер з Ленінграда.

29 лістапада 1961 года раніцай я ехаў у школу. На прыпынку на пл. Савецкай нехта сказаў: «Усё, касцёла няма». Я паспрабаваў паглядзець, але праз людзей і цемру нічога не ўбачыў. Пасля школы я пайшоў туды.

Сапраўды, замест святыні была груда цэглы. Людзі стаялі і плакалі. Многія казалі, што знішчылі не толькі святыню, але і помнік архітэктуры. Дома настрой быў прыгнечаны. Бацька ўзгадваў, як яшчэ маліўся ў гэтай святыні…

— Як рэагавала грамадскасць на разбурэнне фары Вітаўта: ці можна было ўратаваць святыню?

— Ці можна было яе захаваць? Мне здаецца, у тыя часы гэта было проста немагчыма. І ў паміне не было якогасьці грамадскага абмеркавання. Усё вырашала ўлада, якая ў часы новага хрушчоўскага пераследу Касцёла імкнулася сцерці з твару зямлі любую згадку пра рэлігію.

Разбурэнне гэтага гістарычнага касцёла непапраўна сапсавала цэнтр горада. Замест святыні засталося пустое месца, якое пустуе і сёння. Гэта вельмі сімвалічна. Дзе няма святыні, там няма і Бога. А без Бога застаецца пустэча.

Разбурэнне старэйшага касцёла ў Гродне — сумная старонка ў яго багатай і трагічнай гісторыі. Сёння можна кусаць локці, але святыні няма і невядома, калі яе ўзновяць і ўвогуле ці будзе яна калі-небудзь узноўлена.

У нашай Бацькаўшчыне ёсць яшчэ нямала помнікаў сакральнай архітэктуры, многія з якіх безгаспадарныя і разбураюцца.

Дзяржава павінна з усёй сур'ёзнасцю падысці да праблемы захавання нашай культурнай, гістарычнай і сакральнай спадчыны.

Узнаўляючы гістарычныя помнікі, нельга згубіць іх дух, як гэта было зроблена з узноўленым бернардынскім комплексам у Мінску. Намолены будынак ператвораны ў гасцініцу з блюзнерскай назвай «Манастырская».

Фары Вітаўта няма. Да сёння ў маіх вушах гучаць гэтыя словы, пачутыя тады ў аўтобусе. Наперакор ім трэба сказаць, што святыня ёсць, пра што сведчыць гісторыя адраджэння веры на нашай зямлі. Няхай у нашай памяці застанецца фара Вітаўта. Пустое месца, якое засталося пасля яе, няхай будзе ўрокам пакаленням, каб замест рук, якія знішчаюць святыя месцы, былі рукі, якія гэтыя месцы ствараюць.

Чым хутчэй мы вернемся да прапісной ісціны, што гісторыя — гэта маці-настаўніца, тым больш захаваем для нашых нашчадкаў, і самі на фундаменце сваёй гісторыі і хрысціянскіх каранях будзем ствараць будучыню.

Падрыхтаваў Ілья Лапато